شیعر جۆرێك لە بەهێزی و سەرنج راكێشانی بەرامبەری تێدایە كە ئەگەر لە رێڕەوی راستی خۆی لانەدات هیچ كێشەیەكی تێدا نیە، خوای گەورە دەفەرموێت (أُولَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِيغًا) (النسا‌ء: ٦٣)، (ئا ئەوانە كەسانێكن خوا ئەزانێ چ مەبەست ونیازێك لە دڵیاندایە جا تۆیش پشتگوێیان بخەو لێیانگەڕێ و پۆزشیان لێوەرمەگرە و بەجوانیی ئامۆژگارییان بكە، بالەوە زیاتر درۆو دەلەسەو فڕوفێل نەكەن وە بە وتەیەكی جەرگبڕانە لەگەڵیان بدوێ، بەشێوەیەك كە هیچ قسەیان نەمێنێ و خۆ بدەن بەدەستەوەو لەدرۆو دەلەسە دەست هەڵبگرن).
ئومەییەی كوڕی صەلت یەكێك بوو لەو كەسانەی لە سەردەمی نەفامیدا زۆر خۆی بە رەوشت و ئاكاری جوان دەڕازاندەو تایبەتمەندیەكی لە هەموو روویەكەوە بە خۆی دەدا بۆ ئەوەی پێغەمبەرایەتی بۆ داببەزێت، خۆی شاعیرێكی زۆر بەهێزیش بوو، لەناو ثه قیفدا گاڵتەی پێ نەكراوە لەكاتێكدا خۆیان بە شاعیرانی هەڵكەوتە ناسراون، كاتێك پێغەمبەرایەتی بەر موحەممەدی كوڕی عەبدوڵا كەوت كە هیچ خۆیشی بۆ ئامادە نەكردبوو و ئاگادار نەبوو بە شتی وا، ئومەییە وتی من خۆم دانابوو بۆ ئەو پێغەمبەرایەتیە، ئەوەبوو موسڵمان نەبوون پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (كاد أمیة بن أبی الصلت أن یسلم)، (1) (خەریك بوو ئومەییەی كوڕی ئەبی صەلت موسڵمان بێت).
ئومەییە كەسێك بوو زۆر شارەزایی هەبوو لە كتێبەكانی پێشوودا، شاعیرێكی بەهێز بوو، خوێندەواری هەبوو، ئەگەر بانگەشەی پێغەمبەرایەتی بكردایە چەند كەس باوەڕیان پێ دەهێنا؟ هەموو ئەیانوت ئەمە خۆی شتەكان دائەنێت و بە ناوی خواوە قسە ئەكات، چونكە لەبەر ئەو سیفەتانەی هەیبوون، ئەكرا گومانی وای لێ بكرێت، بۆیە خوای گەورە خۆی زاناترە پەیامەكەی بۆ كێ دادەبەزێنێت (وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ) (اڵانعام: ١٢٤)، (هەركە موعجیزەو بەڵگەیەكیان بۆ دێ بۆ ڕاستی پەیامبەر دەڵێن: تائەو بەڵگانە بە پەیامبەرانی خوا دراون، بەئێمەیش نەدرێن، هەرگیز باوەڕناكەین، خۆ خوا خۆی باشتر دەزانی، پەیامی خۆی لە كوێ دابنێ و، چ كەسێ بكات بە پەیامبەر، دڵنیابن ئەوانەی كە ناهەقیكارو تاوانباربوون، سووكیی و سەر شۆڕیی و، سزایەكی زۆر توندیان لای خوا تووش دەبێ).
چەند شاعیرێك هەبون كە هەم لە سەردەمی جاهیلیدا شاعیر بوون، هەم دوای هاتنی ئیسلامیش موسڵمان بوون‌و شیعریان وتووە، واتە لە سەردەمی نەفامی و سەردەمی موسڵمانێتیشیاندا شاعیر بون، لەوانە كەعبی كوڕی زوهەیر، خەنسائی شاعیر، لەبیدی كوڕی رەبیعە، حەسسانی كوڕی پابت، واتە موسڵمانبوونەكەیان نەبوەتە بەربەست بۆ شاعیربوونیان، بەڵكو تەنها رێڕەوەكەیان راست كراوەتەوەو ئەوەی دروست بووە هێشتوویانەتەوەو ئەوەشی هەڵەو ناڕەوا بووە وازیان لێهێناوە، ئەم هەموو شاعیرە بە ئومەییەی كوڕی صەلتیشەوە كە پێشتر باسمان كرد، یەكێكیان بانگەشەی پێغەمبەرایەتییان نەكردو ئەو هەمووەش موسڵمان بوون و كەوتنە شوێن پەیامەكەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەمە لە كاتێكدا ئومەییە خۆی ئامادە كردبوو بۆ پێغەمبەرایەتی و دەكرا دوای بانگەشەكەی پێغەمبەر موحەممەد (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش بانگەشەی پێغەمبەرایەتی بكات.
لەبیدی كوڕی رەبیعە كە یەكێك بوو لە ئەصحابی موعەلەقات و لە شیعردا ناوبانگێكی كەموێنەی هەبوو، پاش ئەوەی موسڵمان بوو وازی لە شیعر هێنا، جا پرسیاریان لێكرد بۆچی شیعر ناڵێیت؟ ئەویش وتی قورئانم بەسە، (2) واتە ئەم شاعیرە گەورە دەزانێت شیعر لەو ئاستەدا نیە بەرامبەر بە قورئان بوەستێت، لەبەرئەوەی لەبید حەزی لە بەرزی و لوتكە بووە، كاتێك قورئان بەدیدەكات، ئیتر دەستبەرداری شیعر دەبێت.
هەروەها پێشەوا شافیعی ژمارەیەكی زۆر شیعری لەبەر بووە، هەندێ شیعریشی وتووە، لەوانە دیوانەكەی شافیعی ماوەتەوە، بەڵام شاعیربوونی لە ئاستی زانابووندا دانەناوە نەوەك ئەوەی ببرێتە ئاستی پێغەمبەرایەتی، جا لە دێڕە شیعرێكیدا دەڵێت:
وَلَوْلا الشِّعْرُ بِالعُلَمَاءِ يُزُرِي لَكُنْتُ الْيَوْمَ أَشْعَرَ مِنْ لَبِيدِ.
طوفەیلی كوڕی عەمری دەوسی كەسایەتیەكی خانەدان و شاعیر بوو، شاعیرێتی ئەم پیاوە لای هەموان لەبەرچاو بوو، جارێك چوو بۆ مەككە، خەڵكێ لە قوڕەیشیەكان چوون بۆ لای و وتیان ئەی گوفەیل، تۆ هاتویتەتە شاری ئێمەو ئەم كابرایەی لەنێوماندایە-مەبەستیان پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو- باری خراپ كردوین و ریزی تێكداوین و قسەی ئەڵێیت جادووەو كوڕ و باوك و براو برا و ژن و مێرد لە یەك ئەكات، دەترسین باری تۆ و هۆزەكەشت بشێوێنێت، بۆیە هیچ قسەی لەگەڵ مەكەو گوێی بۆ مەگرە، گوفەیل وتی بەخوا هێندەیان پێ وتم برَیارم دا هیچ گوێی لێ نەگرم و قسەی لەگەڵ نەكەم، دواتر چووم بۆ حەرەم و هەردوو گوێم ئاخنیبوو تا قسەی موحەممەد نەبیستم، رۆژێك چووم بۆ مزگەوت، دەبینم پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لای كەعبەوە نوێژ دەكات، منیش كەمێك لە نزیكیەوە وەستام، ویستی خوا وابوو هەندێ قسەی ببیستم، قسەكانی وان بوون، لە دەروونی خۆمدا وتم دایكم رۆڵەرۆم بۆ بكات، خۆ من كەسێكی ژیر و شاعیرم و دەزانم چاك و خراپ چیە، با گوێی لێبگرم، ئەگەر چاكی وت وەری دەگرم و ئەگەریش خراپی وت وازی لێدێنم، كەمێك وەستام تا چوویەوە بەرەو ماڵەوە، كەوتمە شوێنی، كە چوویە ماڵەوە، منیش لەگەڵی چوومە ژوورەوەو وتم ئەی موحەممەد هۆزەكەت پێیان وتووم تۆ ئاواو ئاوایت، وایان لێكردم گوێم ئاخنی تا قسەت نەبیستم، بەڵام ویستی خوا وابوو شتێك لە قسەكانتم بیست، قسەكانت جوان بون، بۆیە باسی خۆتم بۆ بكە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) مەسەلەكەی بۆ باسكرد و قورئانی بەسەردا خوێندەوە، ئەویش وتی بەخوا تا ئێستا قسەی وا باشم نەبیستووە و لەمە راستتر و دادوەرانەترم نەبیستووە، بۆیە موسڵمان بوو و شایەتومانی حەقی هێنا. (3)
دەبینین شاعیرێكی بەهێز كە چاك دەزانێت شیعر چیە، كاتێك گوێ لە قورئان دەگرێت، یەكسەر دەزانێت ئەمە جیایە لە شیعر و زۆر لە سەرو ئاستی شیعرەوەیەو خێرا ئیمان دەهێنێت، چونكە كەسی شاعیر چاك دەزانێت شیعر چیە و ئاستەكەی چەندێكە، وەك چۆن ساحیرەكانی فیرعەون دەیانزانی سیحر چیە و توانا و راستیەكەی چەندێكە، كاتێك موعجیزەكەی پێغەمبەر مووسایان بینی، خێرا باوەڕیان هێنا و زانییان ئەوەیان جادوو نیە، ئەگەریش كەسێك هەبوایە بەرپەرچی قورئانی بدایەتەوە، دەبوو شاعیرەكان بوونایە، بەڵام ئەوان دەیانزانی ئەمە شیعر نیە و لە توانای ئەماندا نیە وەڵامی بدەنەوە، بۆیە زۆرێكیان باوەڕ دێنن و هەموو ژیانی خۆیشیان بۆ دینەكە دادەنێن، لەناو هاوەڵاندا نزیكەی سەدو هەشتا هاوەڵی شاعیر هەبون، ئەمانە بە شیعرەكانیان خزمەتیان بە ئیسلام كردووە، لەناو كوردیشدا شاعیرە گەورەكان لە حوجرەكانەوە پێگەیشتون و شیعرەكانیان بۆ خزمەتی ئیسلام بەكارهێناون، تیایدا وەسفی قورئانی پیرۆز و پێغەمبەری خوا و هاوەڵانیان كردووە، شاعیرانی وەكو نالی و مەحوی و مەولەوی و چەندینی تر، هەموو ئەمانە لە حوجرەوە پێگەیشتن و شیعریان بۆ خزمەتی ئیسلام بەكارهێنا، نەوەك تۆمەتی شیعر بدەنە پاڵ قورئان، بەڵكو بە شیعر باسی گەورەیی قورئانیان كردووە، بەڵكو هێندە شارەزا بون لە قورئان و سوننەت، شیعرەكانیان لەو سۆنگەوە نووسیوەو ئەگەر كەسێك زۆر شارەزا نەبێت لە قورئان‌و سوننەت، جوان لە شیعرەكانی ئەو شاعیرە كوردانە تێناگات.
-------------
پەراوێزەكان:
[1] - متفق عليه.
٢- علي بن سلطان محمد القاري: مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح، دار الكتب العلمية، بيروت، 2001، ج5، ص 189.
٣- الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 238-239.