ارزیابی نمازهایی که می‌خوانیم، لازم است. چون پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) فرموده‌اند: «إِنَّ الْعَبْدَ لَيُصَلِّي الصَّلاَةَ، مَا يُكْتَبُ لَهُ مِنْهَا إِلاَّ عُشْرُهَا، تُسْعُهَا، ثُمُنُهَا، سُبُعُهَا، سُدُسُهَا، خُمُسُهَا، رُبُعُهَا، ثُلُثُهَا، نِصْفُهَا[1]: بنده نماز می‌خواند و تنها یک‌دهم، یک‌نهم، یک‌هشتم، یک‌هفتم، یک‌ششم، یک پنجم، یک‌چهارم، یک‌سوم یا نصف آن برایش ثبت می‌گردد». اگر فرزند ما از مدرسه برگردد و از بیست نمره‌ی امتحان نمره‌ی 2 (یک دهم) گرفته باشد، قطعاً به شدّت ناراحت می‌شویم و او را سرزنش خواهیم کرد. بر همین منوال اگر در نماز هم نمره‌ی یک‌دهم بگیریم، واقعاً تأسف برانگیز و نگران کننده خواهد بود. چون از اجر هنگفت نماز بهره‌ی بسیار ناچیزی برده‌ایم و اگر انسان فقط یک‌دهم نمازش پذیرفته گردد، مصیبت است. علماء اِجماع دارند بر این که: «إنَّما يُكتَب للعَبدِ مِن صَلاتِهِ ما عقَلَ مِنها: فقط آن مقدار از نماز را به حساب یک فرد می‌نویسند که با حضور قلب و آگاهانه خوانده باشد» و متقابلاً: «لا‌یُکتَب لِلرَّجُلِ مِن صَلاتِهِ ما سَها عَنهُ: آن بخش از نماز که فرد از روی سهو و غفلت خوانده باشد، برایش محسوب نمی‌شود». بر این اساس ما باید جدّاً نگران یک عمر نماز و رکوع و سجودهای غافلانه‌ی خود باشیم! ... تلاش‌هایی که بیهوده بوده‌اند و هدر رفته‌اند! چه بسا آن حداقل نمره‌ی یک‌دهم را صِرفاً بابت زحمات فیزیکی نماز بدهند! در نماز هر چیزی نمره‌ی خاص خود را دارد و ایستاده نماز خواندن بر نشسته نماز خواندن و نشسته نماز خواندن بر خوابیده نماز خواندن برتری دارد. هر جزء نماز مادام که آگاهانه و مخلصانه ادا گردد، نمره‌ای می‌گیرد. درست همانند یک آزمون که هر سؤال آن نمره‌ی مختص به خودش را دارد. معمولاً هر نماز ما پنج دقیقه طول می‌کشد. اجازه بدهید آن را با یک آزمون تستی پنج دقیقه‌ای مقایسه کنیم. دانش‌آموز اگر بخواهد در این آزمون موفق گردد، باید کاملاً آماده باشد و تک‌تک سؤالات را با دقت بخواند و بدون فَوت وقت به آنها پاسخ صحیح دهد. تک‌تک اجزاء نماز هم اجرِ خاص خود را دارد و لذا باید دقت کنیم که اجر هیچ جزء آن را هدر ندهیم. هم‌چنان که معیار موفق شدن در آزمون، درست پاسخ دادن سؤالات است، معیار پذیرش نماز هم آگاهانه و مخلصانه خواندن آن است. پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) فرموده‌اند: «رُبَّ صائِمٍ حَظُّهُ مِن صِیامِهِ الجُوع و العَطَش و رُبَّ قائِمٍ حَظُّهُ مِن قِیامِهِ السَّهَر[2]: چه بسا بهره‌ی یک روزه‌دار از روزه‌اش فقط گرسنگی و تشنگی باشد و یا  کسی از نماز شبش تنها بیدار ماندن را بهره‌ ببرد». در روزه لازم نیست پیوسته حضور قلب و تمرکز بر عمل داشته باشیم اما در نماز باید دم به دم حضور قلب داشت و بر عمل، تمرکز نمود. کسی که از قیام اللیل فقط بی‌خوابی نصیبش گردد، نمازش پذیرفته نشده است. گاهی وضعیت نگران کننده‌تر است و پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) می‌فرمایند: «إنَّ الرَّجُلَ لَیُصَلّی سِتیّنَ سَنَةً و ما تُقُبِّلَ مِنهُ صَلاتُهَ[3]: کسی شصت سال نماز می‌خواند و نمازش پذیرفته نمی‌شود» یعنی نمازگزار بعد از شصت سال، مُفلس و دستِ خالی به حضور خدا می‌رود! ... یک عمر کار و تجارت بیهوده و منتهی به افلاس و ورشکستگی به خاطر نفهمیدن نماز و درست انجام ندادن آن. پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) می‌فرمایند: «لا‌یَنظُرُ اللّهُ إلی صَلاةِ عَبدٍ لا‌یُقیمُ فیها صُلبَهُ بینَ رُکوعِها و سُجودِها[4]: خداوند به نماز کسی که کمرش را در بین رکوع و سجود راست نمی‌کند، نمی‌نگرد» یعنی خداوند به نمازی که با کیفیّت پایین خوانده ‌شود، اعتنا نمی‌کند.چه قدر خوب بود اگر فرشته‌ای بعد از سلام دادن هر نماز، لیست نمره‌ی آن نماز را اعلام می‌کرد و ما وضعیت نمازهایمان را می‌فهمیدیم و در کار خود تجدید نظر می‌کردیم! اما اگر این آرزو برآورده نمی‌شود، خود ما می‌توانیم دفتر یادداشتی تدارک ببینیم و بعد از هر نماز به کیفیّت انجام هر جزء نمازمان نمره بدهیم و به ارزیابی نمازهایمان بپردازیم. به هر حال اصلاح نحوه‌ی نماز خواندن برای ما یک ضرورت انکارناپذیر است. نماز یک عمل زمانمند است: «فَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَۚ إِنَّ ٱلصَّلَوٰةَ كَانَتۡ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ كِتَٰبٗا مَّوۡقُوتٗا[5]: پس نماز را بر پا دارید که نماز برای مؤمنان، یک واجب دارای وقتِ معیّن است». نمازی که در وقت مقرّر آن خوانده نشود و ضایع گردد، با هیچ قیمتی قضاء نمی‌شود[6]. حج و روزه، قضاء می‌شوند و حتی می‌توان به جای دیگری حج رفت اما هیچ کس نمی‌تواند به جای دیگری نماز بگزارد. البته برای جبران اجر از دست رفته‌ی فرائض می‌توان به «نوافل» متوسل شد. نماز را باید در تمام حالات (ایستاده، نشسته، برپهلو خوابیده، با حرکات محدود جوارح، با اشاره‌ی چشم و با قلب) اقامه کرد هر چند که ایستاده نماز خواندن بر نشسته خواندن آن و  نشسته خواندن آن بر خوابیده خواندنش برتری دارد[7]. عذر و رخصتِ ترکِ نماز را فقط شرع تعیین می‌کند.

از آن جا که ارزیابی و نمره‌دهی به نمازها به آخرت موکول گشته است و در آخرت هم فرصتی برای تجدید نظر و اصلاح نخواهد بود، باید در همین حیات دنیا به فکر ارزیابی و حسابرسی کیفی نمازهایمان باشیم و یقین نماییم که فلاح و رستگاری فقط از طریق نماز آگاهانه و مُخلصانه به دست می‌آید و دل خوش کردن به نمازهایی که از سرِ سهو و غفلت خوانده می‌شوند، بلاهت است.