نماز و ملائکه چه ارتباطی با هم دارند؟ چرا غالباً «سکینه[1]» در هنگام نماز نازل می‌شود؟ چرا انسان در حین نماز جماعت و در مسجد، احساس آرامش بیش‌تر می‌کند؟

پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) فرموده‌اند: «یَتَعاقَبونَ فیکم ملائکةٌ باللَّیلِ و ملائکةٌ بالنَّهارِ و یَجتَمِعونَ فی صلاةِ الفَجرِ و صلاةِ العَصرِ ثُمَّ یَعرُجُ الّذین باتوا فیکم فَیَسأَلُهُم و هوَ أَعلَمُ بهِم کیفَ تَرَکتُم عِبادی؟ فَیَقولونَ تَرکناهُم و هُم یُصَلّون و أَتَیناهُم و هُم یُصَلُّونَ[2]: فرشتگانی در شب و فرشتگانی در روز به دنبال هم می‌آیند و در میان شما به سر می‌برَند و در هنگام نماز صبح و عصر گِرد هم می‌آیند و سپس آنها که شب را در میان شما به سر برده‌اند، عروج می‌کنند و خداوند _ گرچه خود او از آنها آگاه‌تر است - از آنها می‌پرسد: بندگانم را در چه حالی ترک گفتید؟ در پاسخ می‌گویند: در حالی آنان را ترک گفتیم که نماز می‌خواندند و نزد آنها رفتیم در حالی که نماز می‌خواندند». این حدیث از مجموعه‌هایی از ملائکه سخن می‌گوید که شبانه‌روز با ما هستند و انجام وظیفه‌ی آنها به صورت نوبت کاری (شیفتی) است و شیفت‌های آنها هر دوازده ساعت یک بار عوض می‌شود. زمان نماز صبح و نماز عصر، زمان تعویض شیفت آنها است و وقتی شیفت کاریشان تمام می‌شود و به «ملأ اعلی» برمی‌گردند، به خدای متعال گزارش کار می‌دهند. آن‌چه در این روایت جلب توجه می‌کند، همزمانی تعویض شیفت‌های ملائکه با نمازهای صبح و عصر و تمرکز کردن آنها بر نماز خواندن مؤمنان در گزارششان است. مسلّماً نماز در نظر خدای متعال اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد که ملائکه در گزارش خود به نماز توجه می‌کنند: «وقتی آنها را ترک می‌کردیم، نماز می‌خواندند و وقتی نزد آنها می‌رفتیم، نماز می‌خواندند». قرآن نیز در توصیف مؤمنان می‌فرماید: «تَرَىٰهُمۡ رُكَّعٗا سُجَّدٗا[3]: پیوسته آنان را در حال رکوع و سُجود می‌بینی».

مجموعه‌ی دیگری از ملائکه در دو نوبت: دوشنبه‌ها و پنج شنبه‌ها به خدای متعال گزارش هفتگی می‌دهند: «تُعرَضُ أعمالُ النّاسِ فی کُلِّ جُمُعَةٍ مَرَّتَینِ یَومَ الإثنینِ و یَومَ الخَمیسِ[4]: عملکرد انسان‌ها هر هفته دو بار در روز دوشنبه و پنج‌شنبه عرضه می‌شوند». مجموعه‌ی دیگری هم روزهای جمعه جلو درب مساجد می‌ایستند و از یکایک نمازگزاران لیست می‌گیرند و به خداوند گزارش می‌دهند: «إذا کانَ یَوم الجُمُعَةِ کانَ عَلی کُلِّ بابٍ مِن أبوابِ المَسجدِ ملائکةٌ یَکتُبونَ الأوَّلَ فَالأوَّلَ[5]».

پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) خطاب به اصحاب فرمودند: «ألا تُصَفّونَ کما تُصَفُّ الملائکةُ عندَ رَبِّها؟: نمی‌خواهید آن گونه که ملائکه در حضور خداوند صف می‌بندند، صف ببندید؟» و آنها پرسیدند: ای پیامبر خدا! ملائکه چگونه در حضور خداوند صف می‌بندند؟ پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) فرمود: «یُتِمُّونَ الصُفوفَ الأوَّلِ و یَتَراصُّونَ فی الصَّفِ[6]: آنها صف‌های اوّل را کامل می‌کنند و در صف‌هایشان شانه به شانه‌ی هم می‌ایستند». یعنی ما در نماز جماعت مثل ملائکه صف می‌بندیم و نظم و سازماندهی را از آنها گرفته‌ایم. پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) در حدیث دیگری می‌فرمایند: «إنَّ اللّهَ و ملائِکَتَهُ یُصَلُّونَ علَی الصَّفِ الأُوَّل أوِ الصُّفوفِ الأُوَّل[7]: خدا و فرشتگان بر صف و یا صف‌های اوّلِ نماز، درود می‌فرستند» و خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّ[8]: خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند». یعنی خدا و فرشتگان علاوه بر پیامبر (صلى الله عليە وسلم) بر صف‌های نخست نماز هم درود می‌فرستند. پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) در روایتی رازناک می‌فرمایند: «إنَّ العَبدَ إذا تَسَوَّکَ ثُمَّ قامَ یُصَلّی قامَ المَلَکُ خَلفَهُ فَیَستَمِعُ لِقِراءتِهِ فَیَدنو مِنهُ حتّی یَضَعَ فاهُ علی فیه فما یَخرُجُ مِن فیه شَیءٌ مِنَ القُرآنِ إلّا صارَ فی جَوفِ المَلَکِ فَطَهِّروا أفواهَکُم للقُرآنِ[9]: وقتی که بنده‌ای مسواک می‌زند و سپس به نماز می‌ایستد، فرشته‌ای پشتِ سرِ او قرار می‌گیرد و به قرائت او گوش فرا می‌دهد و به تدریج به او نزدیک می‌گردد تا آن گاه که دهانش با دهان نمازگزار یکی می‌شود و هر آیه‌ی قرآن که از دهان نمازگزار خارج گردد، در درون فرشته جای می‌گیرد پس دهانتان را برای قرآن پاک گردانید[10]». یعنی فرد نمازگزار در حین نماز به تدریج از تعلّقات جسمانی فاصله می‌گیرد و حالات روحانی‌اش به اوج می‌رسد و همانند فرشته، نورانی می‌شود و فرشته در او حلول و این همانی پیدا می‌کند و دهانشان بر هم مطابق می‌گردد و لذا آیاتی که نمازگزار تلفظ می‌کند، بر درون فرشته می‌نشیند! همدهانی با فرشته اقتضا می‌نماید که نمازگزار دهانش پاکیزه و خوشبو باشد. پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم)  فرموده‌اند: «مَن أکَلَ البَصَلَ و الثُّومَ و الکُرّاثَ فلا‌یَقرَبّنَّ مَسجِدَنا فإنَّ الملائکةَ تَتَأذّی ممّا یَتأذّی مِنهُ بنو آدمَ[11]: کسی که پیاز و سیر و تره خورده است، به مسجد ما نزدیک نگردد چون هر آن چه بنی‌آدم را اذیت کند، فرشتگان را هم اذیت می‌کند».   

هم‌چنین پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) فرموده‌اند: «إذا أمَّنَ الإمامُ فأمِّنوا فإنَّهُ مَن وافقَ تأمینُهُ تأمینَ الملائکةِ غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ[12]: هر وقت امام آمین گفت، شما هم آمین بگویید چون هرکس آمین گفتنش با آمین گفتن ملائکه همزمان باشد، گناهان گذشته‌ی او بخشیده می‌شود». «إذا قالَ أحدُکُم آمین و قالتِ الملائکةُ فی السَّماءِ آمین فوافَقَت إحداهُما الأُخری غُفِرَ لَهُ ما تقدَّمَ مِن ذَنِبِه[13]: وقتی کسی از شما آمین گفت و ملائکه نیز در آسمان آمین گفتند و آمین گفتنشان هماهنگ باشد، گناهان گذشته‌ی او بخشیده می‌شود». یعنی وقتی ما این جا نماز می‌خوانیم و آمین می‌‌‌‌‌‌‌گوییم، صدایمان به آسمان می‌رسد و ملائکه آن را می‌شنوند و با ما آمین می‌گویند و یک نوع هماهنگی و هم کُنشی در بین نمازگزاران و ملائکه پدید می‌آید. سر از رکوع هم که برمی‌داریم و «سَمِعَ اللّه لِمَن حَمِدَهُ» می‌گوییم، ملائکه در آسمان «رَبَّنا و لَکَ الحَمدُ» می‌گویند. پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) در نماز بود و وقتی سرش را از رکوع بلند کرد و «سَمِعَ اللّه لِمَن حَمِدَهُ» گفت، مردی که پشتِ سرِ ایشان نماز می‌خواند، گفت: «رَبَّنا و لَکَ الحَمدُ حَمداً کَثیراَ طَیِّباً مبارکاً فیه: پروردگارا! حمد شایسته‌ی تو است حمدی فراوان و پاک و فرخنده». پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) پس از سلام دادن نماز، پرسید: «گوینده‌ی آن کلام چه کسی بود؟» آن مرد عرض کرد: «من بودم ای پیامبر خدا!».  فرمود: «رأیتُ بِضعَةً و ثَلاثینَ مَلَکاً یَبتَدِرونَها أیُّهُم یَکتُبُها اوَّلُ[14]: سی و چند فرشته را دیدم که تلاش می‌کردند برای ثبت اجر آن کلام از یکدیگر پیشی بگیرند». جمله‌ی آن صحابی، 34 حرف دارد و هر فرشته مأمور بوده است یک حرف آن را ثبت نماید و مسابقه‌شان برای این بوده که فضیلتِ ثبتِ اولین حرف را از آنِ خود کنند! سبحان اللّه، نماز و کلماتی که در نماز تلفظ می‌شوند، چه عظمتی دارند! اصحاب روایت کرده‌اند زمانی پشت سرِ پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) نماز می‌خواندیم و در تشهد «السَّلامُ علی جِبریلَ و میکائیلَ و السَّلام علی فُلانٍ و فُلانِ» می‌گفتیم؛ ایشان به سمت ما نگریستند و فرمان دادند بگوییم: «السَّلامُ علینا و علی عِبادِ اللّه الصَّالِحینَ: سلام بر ما و سایر بندگان صالح خدا» چون اگر چنین بگویید، «أصابَت کُلَّ عبدٍ لِلّهِ صالِحٍ فی السَّماءِ و الأرضِ[15]: هر بنده‌ی صالحی را در آسمان و زمین شامل می‌گردد». پس نماز، عبادت مشترک اهل آسمان و زمین است و ما در نماز بر ملائکه هم درود می‌فرستیم. پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) در روایت دیگری می‌فرمایند: «تا آن گاه که کسی در نماز بر من درود بفرستد، ملائکه نیز بر او درود می‌فرستند». حتی آن گاه که بنده‌ای با وضو در محل نمازش هم‌چنان بنشیند و در انتظار نماز بمانَد، ملائکه برایش دعای «اللّهمَّ اغفِر لَهُ ...اللّهمَّ ارحَمهُ» می‌کنند[16]». چون بسیار مهم و با ارزش است که کسی مدّت بیش‌تری را با وضو و در حالت والای روحانی، باقی بمانَد. هنگام سلام دادنِ نماز هم ما به ملائکه‌ی واقع در سمت راست و چپ خود سلام می‌دهیم. بنابر این تمام اجزاء و مراحل نماز مهم و بزرگند و ملائکه در طول نماز با ما هستند. چون در حالت روحانیّت قرار می‌گیریم و مانند ملائک، نورانی می‌شویم و در حضور آنها به «سَکینه» می‌رسیم.