یەكێكی تر لەو گومانانەى ئاڕاستەی پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) كراوە، ئەوەیە كە بێباوەڕان دەیانوت كەسێك ئەو زانیاریانەی بەخشیوە بە پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم)، واتە كەسێك هەموو ئەو زانیاریانەی هەبووەو بە هەر بیانوو یان نیازێ هەبێت، ئامادەیی نەبووە خۆی ئەمانە بگەیەنێت و هەمووی بەخشیوە بە موحەممەد و ئەویش بە ناوى خۆیەوە بانگەشەی بۆ كردووە، خواى گەورەش لە قورئانى پیرۆزدا ئەم گومانە باسكردووە (وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُّبِينٌ) ( النحل: ١٠٣)، (سوێندبێ ئەمەش چاك دەزانین كەئەوانە پێت دەڵێن: هەر ئادەمیە كە ئەم قورئانەى فێر دەكات، خۆ زمانى ئەوكەسەى ئەوان نیازیانە ئەم قورئانە بدەنە پاڵى ئەو، عەجەمییەو لەعارەبیش نەزان و كۆڵە، ئەم قورئانەش بەزمانێكى عەرەبیى خۆشخوان و رەوانبێژى ئاشكرایە).

ئەو كەسانەى كە بێباوەڕان بانگەشەی ئەوەیان دەكرد مامۆستاى پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) بوون و سەرچاوەى زانیاریەكان ئەوان بوون، هیچكامیان عەرەب نەبون یان زانیاریەكانی لایان بە عەرەبی نەبون، ئەمەش جێی گومانە كە بۆچی بانگەشەی ئەوە ناكەن كەسێكی عەرەب فێری كردبێت، چونكە قورئان بە زمانی عەرەبی دابەزیبوو، بەڵكو ئەو كەسانە پەیوەندییان نەبووە بە بابەتەكەشەوە چ جاى ئەوەی سەرچاوەى بابەتەكە بن.

گومانى سەر گومانەكەیان ئەوەیە كە ئەوان بە چاكى موحەممەدیان ئەناسی، دەیانزانى چەندە راستگۆ و دەستپاكە، خۆیان ئەو شاهیدیەیان بۆ ئەدا، چاك لە زمانى تێدەگەیشتن و دەشیانزانى نووسەر و خوێنەوار نیە، رۆژانە دەیانبینی و دەیانزانی هەڵسوكەوتی بەردەوامى لەگەڵ هیچ كەسێكی بیانیدا نیە، كەچی كاتێك بانگەشەی پێغەمبەرایەتی كرد و دەرەقەتی پەیامەكەى نەهاتن، بۆ ئەوەی گومان بخەنە سەر پەیامەكەى، دەیانوت ئەم قسانە هی موحەممەد نین و لاى خواشەوە بۆی دانەبەزیوە، بۆیە دەكرێت بڵێین ئەمانەى لە كەسانى ترەوە وەرگرتووە، كەسەكانیش كە ئەوان ناویان بردون كەمترین پەیوەندی و یەكتربینینان هەبووە لەگەڵ پێغەمبەرى خوادا (صلى الله علیه وسلم)، بۆ نموونە كابرایەكی رۆمییان باسكردووە، یان راهیبێكیان ناوهێناوە، واتە پەیامەكەیان بە پەیامێكی بیانی و نامۆ بە كۆمەڵگە ناوبردووە تا بڵێن ئەمە تەنها بازاڕگەرمیە بۆ ئایین و پەیام و بیركردنەوەی بێگانە، بەمەش هەستی دەمارگیری ناوچەی و نەتەوەیی خەڵكەكە دەوروژێنن بۆ دژایەتی پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) و پەیامەكەى، واتە تۆمەتی بێگانەپەرستییان داوەتە پاڵ پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم)، هەمان ئەو تۆمەتانەی ئەمڕۆش بەرامبەر بە موسڵمانان و زانایانی موسڵمان دەوترێنەوەو زۆرجار بەندكردن و سزادان و دەركردنیان تووش ئەكەن.

ئەو تۆمەتانەی بەرامبەر بە پێغەمبەری خوا (صلى الله علیه وسلم) بەكارهاتون، هەمان ئەو تۆمەتانە بون كە پێشتریش بە پێغەمبەرانی تر وتراوە، وەك خواى گەورە دەفەرموێت (مَا يُقَالُ لَكَ إِلاَّ مَا قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِكَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِيمٍ) (فصلت:٤٣ ) (هەر ئەوەش بە تۆ دەگوترێ: كە بە پەیامبەرانى پێشى تۆ وتراوە، جا كەواتە ئارامت ببێ و خۆ راگربە، بەراستیى پەروەردگارت خاوەن بەخششێكى گەورەیە، خاوەن سزایەكى بە ئێشە).

پێغەمبەریش (صلى الله علیه وسلم) دڵتەنگ دەبوو بەو تۆمەتانەو قسە ناڕەواكانی بێباوەڕان، بەلآم خواى گەورە دڵی داوەتەوە، وەك دەفەرموێت (قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ) (الأنعام: ٣٣)، (چاك ئەزانین بەوقسانەى كە كافروبێ باوەڕەكان بەرامبەر بە تۆ دەیكەن و دەڵێن، گوایە بەقسەى ئەوان تۆ شاعیرو شێت بى! ئەوساش بەو وشە ناپەسەندەیان دڵ زویر ئەبیت، لەڕاستیشدا لەسەر بنەمایەك بەدرۆزنت نازانن، بەڵكو چاك ئەزانن تۆ راستگۆیت، بەڵكو لەبەر  ئەمەیە كە ستەمكارو بێ باوەڕەكان كردوویانە بەپیشە كە هەردەم نكوڵى و ململانێى ئایەتەكانى خوا بكەن).

ئامانجێكی تر لەم تۆمەتە ئەوەیە بانگەوازەكە و رێبەرەكەشی بچووك بكەنەوە، واتە نیەتیان ئەوە بووە شكۆی پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) و قورئان بخەنە ژێر پرسیارەوە، هەروەها ئەو كەسانەى ئەوان ئاماژەیان پێ داوە، كەسانێكن سەر بە رۆمەكان بون، واتە وەك چۆن ئەمڕۆ عەرەب كە لە لاوازیدان، سەرسامن بە هەر تاكێكی ئەورووپی، ئەوكاتیش چونكە لاواز بوون، سەرسام بوون بە رۆمەكان، بۆیە بڕێ كەسی رۆمییان دەستنیشانكرد هەتا سەرسامیەكەی ئەو خەڵكە بە رۆمەكان، گومانێكی لەو چەشنە قبووڵ بكات، ئەمڕۆش زۆربەی موسڵمانانی رۆژهەلآت هەمان دید و تێڕوانینان هەیە بۆ رۆژئاواو لە ئاستیاندا خۆ بە كەم دەزانن، بۆیە هەر بۆچوونێكی بەهێز ئەگەر هی رۆژهەلآتیش بێت، بدرێتەوە پاڵ رۆژئاواییەك، هەموان قەناعەت ئەكەن.

هەرچەندە خودی ئەو تۆمەتە بێ ئەوەی خۆیان هەستی پێ بكەن، دانپێدانانێكی گەورە بوو بە گەورەیی و بەهێزی پەیامەكە، وەك ئەوەی بڵێن ئەم پەیامە بۆیە هێندە بەهێزە چونكە موحەممەد خۆی بە تەنها نەیهێناوەو خەڵكانێكی زۆر هاوكاری بون، ئەگەرنا هێندە بەهێز نەدەبوو، واتە خۆیان چەندە رازی بوون لە موحەممەد و بە ئەمین و دەستپاك ناویان دەبرد، كێشەی بەردەڕەشەكەی كەعبەیان دایە دەست ئەو چارەسەری بكات، ئەمانەتەكانى خۆیان لاى ئەو دادەنا، ئەو كەسە بەهێز و گەورەیان لە ئاست گەورەیی پەیامەكەدا دانەدەنا و پێیان وابوو كەسێك چەندەش بەهێز بێت، لە ئاستی بەهێزی پەیامەكەدا نیەو هەر دەبێت كەسانێك هەبووبن هاوكارییان كردبێت.

پرسیارەكە لەوەدایە، ئەگەر ئەوان سەرچاوەى ئەو پەیامەیان دەزانى كە پێی قەڵس و ناڕازی بوون، بۆچی نەچوون سەرچاوەكە بوەستێنن و تانەو تۆمەتەكانیان ئاڕاستەی ئەوێ نەكرد؟! بەتایبەت ئەگەر منداڵێ یان قەشەیەكی تەنهای ناو دێڕێ بێت، زۆر ئاسانتر بوو سەرچاوەكە بكوژێننەوە یان هیچ نا بیشێوێنن، یان دەكرا ئەوانەیان كە لە مەككە بوون، مافی هاولآتی بوونیان لێ وەربگرن و سزایان بدەن، وەك چۆن ئەمڕۆ ئەگەر بڕێ گەنج لاى مامۆستایەك بن و دواتر هەڵوێستێكی پێچەوانە بە یاسا نیشان بدەن یان بچنە ریزی سوپاى دوژمنەوە، تۆمەتەكە ئاڕاستەی مامۆستاكە دەكەنەوەو لێپێچینەوەی لەگەڵ دەكەن، یان با هیچ لەمانەیان بەرامبەر نەكردنایە، خۆ بە وتەى ئەوان مامۆستاكانى دیار بوون، دەی با ئەوانیش بڕۆیشتنایە لاى ئەو مامۆستایانە وانەیان بخوێندایە و زانستەكەیان ببردایەو مونافەسەی پێغەمبەریان پێ بكردایە، بەوەش بە تەواوەتى دەیانسەلماند كە ئەوەی موحەممەد دەیڵێت، وتەى چەند مامۆستایەكەو نەقڵی ئەكات نەوەك پەیامى خوا، بەلآم قوڕەیش ئەمەیان نەدەكرد، چونكە دەیانزانى مەسەلەكە ئەمە نیە، بەڵكو تەنها بیانوویەك بوو بۆ شێواندنى پەیامەكەو دژایەتی كردنی پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) و بچووككردنەوەی شكۆ و گەورەیی پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) و پەیامەكەى.

ئەمڕۆش هەمان سیناریۆ بۆ موسڵمانان بە گشتی و زانا و بانگخوازەكانیان بە تایبەتی دووبارە دەبێتەوە، كۆمەڵێك تۆمەت دروست ئەكەن كە خۆشیان باشتر دەزانن تۆمەتەكان وا نین، بەلام ئیشیان بەو تۆمەتە ناڕاستانە هەیە، ئایا بۆ ئەوەی گومان و تەشویش لەسەر بانگەوازەكە یان كەسەكە دروست بكەن، یان بیانەوێت بیانوویەك بدۆزنەوە بۆ دوورخستنەوەو لەناوبردنی ئەو كەسانە یان قەدەغەكردنى بانگەوازەكە یان رێكخراوێ یان هەر پڕۆژەیەكی ئیسلامی.

پرسیارێكی تر سەبارەت بەم گومانە ئەوەیە، ئەگەر ئەو كەسانەى مامۆستاى پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) بون، ئەو هەموو زانیاریەیان لەلا هەبوو، بۆچی بلآویان نەئەكردەوەو خەڵكێكی زۆریان لە دەوری خۆیان خڕ نەئەكرد، پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) توانى بەو پەیامە ئەو هەموو هاوەڵەو خەڵكی لە دەوری بانگەوازەكە كۆبكاتەوە، هاوەلآنێك كە نەهێڵن ئاوى دەستنوێژی بكەوێتە سەرزەوی و خۆیان و ماڵ و مناڵیان بكەن بە قوربانی، ئایا ئەو مامۆستایانە نەیاندەتوانی ئەو سەروەری و پێگە جەماوەریە بۆ خۆیان هەڵگرن؟! زۆربەی خەڵك لەمڕۆشدا شتێكیان هەیە پێی دەوترێت نهێنی پیشە، حەز ناكەن نهێنی پیشەكەیان بدەن بە كەس، نەبادا بلآو بێتەوەو بازاڕی خۆیان كز بێت و هەموان دەست بدەنە پیشەكەی ئەو، ئێستا چۆن كەسانێك هاتن هەموو پیشەكەی خۆیان دا بە موحەممەد و خۆیشیان دواى ئەوە وازیان هێنا لەو پیشەیە، پیشەیەك كە بكرێت رێڕەوی مێژووی پێ بگۆردرێت.

ئەگەر ئەمڕۆ كەسێك ماستەرنامەیەك یان نامەیەكی دكتۆرای بلآوبكاتەوەو پلەیەكی بەرزی بەدەست هێنابێت، دەنگۆیەكی گەورەشی هەبێت، ئەگەر بێتو كەسێكی تر خۆی بە خاوەنی ئەو نامەیە بزانێت، خێرا دێتە پێشەوەو دزینی ئەو ماستەرنامە یان نامەى دكتۆرایە ئاشكرا دەكات و ئابڕووی كەسەكە دەبات، ئەی ئێستا دەكرێت كەسێك بانگەشەی پێغەمبەرایەتی خوا بكات و هەرچیەكیشی هەیە هی چەند كەسێك بێت، كەچی هیچكام لەوانە قسەیەكیان لەسەری نەبێت؟! هەر هیچ نا وەك چۆن ئەمڕۆ كەسێك دەكاتە بریكاری خۆی بۆ ئیشێ، دەكرا بڵێن ئێمە موحەممەدمان كردۆتە بریكاری خۆمان بۆ گەیاندنى پەیامەكە، یان دەكرا داواى بڕێ دەستكەوتی لێ بكەن لە بەرامبەر ئەو هەموو زانیاریەی كە بە هۆیەوە توانی دەوڵەتێك دروست بكات و ببێتە كەسێكی موقەددەس لاى دەیان و سەدان هەزار كەس.

هەروەها خواى گەورە پێغەمبەری خواى (صلى الله علیه وسلم) بە نەخوێندەواری هێشتەوە، پێشتر نە ئەندامێكی موعەللەقاتى سەبع بوو، نە نووسین و كتێبی هەبوو، نە خوێندەوارى هەبوو هەتا هیچ كتێبێكی خوێندبێتەوە، یان باوك و باپیر و مامی قەشە و راهیبێ نەبون تا لەوانەوە زانیاریەكی بۆ مابێتەوە، بەڵكو ژیانێكی سەختی وایشی هاتۆتەڕێ، كە هەر بە منداڵی بە كولەمەرگی و چەرمەسەری ژیانى بردۆتەسەر، باوكى خۆی نەدیوە، بە منداڵی برا لە لادێیەك گەورە كرا، شەش ساڵی تێنەپەڕاند دایكیشی وەفاتى كرد، ئەمجار چوو بۆ لاى باپیرەی، هێندەی نەبرد ئەویش مرد، ئینجا چوو بۆ لاى مامى، مامێكی ماندووی بە تەمەن كە خاوخێزانێكی زۆری هەبوو، ناچار پێغەمبەری خوا دەستی دایە ئیشی شوانەیی، واتە ژیانێكی سەخت كە دەرفەتى خۆپێگەیاندن و وەرگرتنى زانستی نەداوە، شاری مەككە جگە لە پاشماوەیەكی كەمی حەنەفیەتی ئیبراهیمی و مۆدێلی باوی بتپەرستی، ئایینێكی تری تێدا نەبوو كە ئاماژەی پێ بكرێت، دەرچوونی پێغەمبەریش (صلى الله علیه وسلم) لە مەككە هێندە كەم بووە كە لە چەند دەرچوونێكی زیاتر تێنەپەڕیوە (كە شیرەخۆر بووە براوە بۆ لادێیەك و لەوێ دایەنی بۆ كراوە، (1)بە منداڵی لەگەڵ دایكی جارێك چووە بۆ مەدینە و تەمەنى شەش سالآن بووە،(2) بە مێردمنداڵی لەگەڵ مامى جارێك چووە بەرەو شام و لە نیوەی رێدا گەڕاوەتەوە،(3) بە گەنجی بۆ ئیشی بازرگانى بۆ خەدیجە چووە بۆ شام و پاش گەڕانەوەى هاوسەرگیری لەگەڵ كردووە (4)، ئەگەر مەككە چەند ئایینێكی تری تێدا بوایە و پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) چەند هاوڕێیەكی مەسیحی یان جوولەكەی هەبوایە، یەك دوو جارێ شتی لێ ببیسترایە، زوو زوو سەفەری بكردایەو لەگەڵ هەر هاتنەوەیەكی شتی نوێی لێ ببیسترایە یان هەڵسوكەوتى بگۆردرایە، دەكرا گومانەكەیان جۆرێك لە بەهێزی تێدا بێت، بەلآم بەبێ بوونى هیچكام لەوانە، گومانەكەیان جگە لە تەشویش دروستكردن هیچی تری لێ ناخوێنرێتەوە، پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) لەگەڵ ئەبووبەكری صدیقدا تێكەڵی هەبووە كە بەوە نەناسراو ەپێش ئیسلام سەر بە هیچ ئایینێكی تر بووبێت، ئەوانەشی موسڵمان دەبوون، هیچكامیان پێشینەیەكی ئایینەكانى تریان نەبوو هەتا گومانى ئەوە ببرێت هاوكاری پێغەمبەریان كردووە لە داڕشتنەوەی پەیامی ئیسلامدا، بەڵكو ئەو كەسانەى سەر بە ئایینەكانى تر بوون و موسڵمان بوون، بە گشتی هەموویان لە قۆناغى مەدینەدا موسڵمان بوون و لە دەرەوەی مەككەش بوون.

بەدڵنیاییەوە پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) خۆی خاوەنى ئە وپەیامە نەبووەو مامۆستاى هەبووەو فێركراوە وئەو زانیاریانەی پێ دراوە، وەك چۆن خواى گەورە دەفەرموێت (مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى (2) وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى (3) إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى (4) عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى (5) ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى (6) وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلَى (7) ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى (8) فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى (9) فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى (10) مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى (11)) (النجم: ٢ - ١١)، (هاوەڵەكەی ئێوە (موحەممەد) لە ڕێی هەق لاینەداوەو باوەڕی پووچیشى نەبووە، وە قسەو گوفتاری (پێغەمبەر) لە ڕووی هەواو هەوەسەوە نیە، ئەو قورئانەى كە ئەو دەیڵێت، جگە لەوە كە بە وەحیى بۆى دەنێرێ، هیچى تر نیە، خاوەن هێزو بە زەبر (جبریل)ى فریشتەیە، قورئانى فێركردووە، خاوەن مەتانەت لە ژیریى و هۆشدا، جا لەسەر ئەو شێوەیەى خوا دروستیكردووە زۆر بە ڕێك و پێكى وەستاو خۆى نیشاندا، وە خۆى لە ئاسۆیەكى زۆر بەرزو بڵند نیشانى پەیامبەردا، لە پاشا نزیك بووەوە لە پێغەمبەرەوە، ئینجا خۆى داهێلا، جا ئەوەندە لێى نزیك بووەوە بە ئەندازەى دوو كەوان، یان كەمتر بوو، ئینجا خوا لە ڕێگەى ئەوەوە وەحیى كرد بۆ بەندەى خۆى (موحەممەد) ئەوەى كە دەبوو وەحى بكا، ئەوەى بە چاوى سەر بینى، ناخ و دەروونى خۆى بە درۆى دەر نەكرد)، بەلآم ئەو فێركارە مرۆڤ نەبووە وەك ئەوەی بێباوەڕەكان دەیانوت، بەڵكو خواى گەورە خاوەن پەیام و زانیاریەكانەو لە رێی جیبریلەوە ئەو زانیاریانەی دابەزاندووە بۆ  سەر پێغەمبەر(صلى الله علیه وسلم)، خودی پێغەمبەر (صلى الله علیه وسلم) حاشای لەو راستیانە نەكردووەو نەیشاردۆتەوە، بەڵكو بە ئاشكرا ئەوەی راگەیاندووە كە هەرچیەك دەیڵێم هی خۆم نیەو من خاوەنى نیم، خواى گەورە فێری كردووم و بە رێنمایی و فەرمانى پەروەردگار دەدوێم و دەجووڵێمەوە.

كێشەكە لەوەدایە بێباوەڕەكان بڕوایان بەوە نەبوو كە خوای گەورە پێغەمبەرێكی ناردووە، ئەگەرچی لە ناخەوە بڕوایان هەبوو بە بوونى خوا، بەلآم ئەیانشاردەوەو بە زمان وایان دەردەبڕی بڕوایان نیە بە بوونی خوا و زیندووبوونەوەی رۆژی دوایی، بۆیە ئەوان كە ئامادە نەبوون دان بنێن بە بوونی خوادا، ئیتر چۆن دان بەوەدا دەنێن خوا پەیامێكی فیری پێغەمبەرەكەی كردووەو بە فریشتەیەكدا ئەو پەیامەى ناردووەو ئەم پێغەمبەرەش پەیامەكە دەگەیەنێت بەوان، ئەوان هەرچیەك بە هەستەوەرەكانیان هەستیان پێ نەكردایە، بەرپەرچیان دەدایەوە، بۆیە رازی نەبوون دان بنێن بەو فێركارەی خواى گەورەدا.

........................... 

پەراوێزەكان

[1] - صحيح ابن حبان، الرقم 6426.

[2] - السيرة النبوية لابن هشام، ج1، ص 305-306.

[3] - سنن الترمذي، الرقم 3640 و قال حسن غريب، قال ابن حجر في الإصابة ج1، ص 353 رجاله ثقات، صححه الألباني بلا ذكر بلال فيه.

[4] - دلائل النبوة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 106.