بێباوەڕەكان تۆمەتی ئەوەیان دایە پاڵ پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم)، گوایە هەرچیەكی باسكردووە بە قورئانیشەوە، هەمووی لە چەند كەسێكەوە وەرگرتووەو كەسانێك هاوكارییان كردووە، لێرەشدا بە شێوەیەكی كورت و پوخت قسە لەسەر هەریەك لەو كەسانە دەكەین كە بێباوەڕان و گومانسازان ئاماژەیان پێداون و وەك مامۆستاى پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) ناویان بردون، كێشەكەیان ئەوەیە وەك چۆن لە تۆمەتەكاندا یەكڕا نەبوون و هەرجارەو تۆمەتێكیان دەدایە پاڵ، جارێ دەیانوت جادووگەرە و جارێ دەیانوت جادوولێكراوە، جارێ دەیانوت شاعیر و كاهینەو لە شانء شكۆیان بەرزدەكردەوە هەتا بێبەشی بكەن لە ناوبانگی پێغەمبەرایەتی، جارێكیش تۆمەتی شێتییان دەدایەپاڵ، بە هەمان شێوە لە دیاریكردنی مامۆستاكەی پێغەمبەردا (صلى الله علیە وسلم) راجیا بوون و هەرجارەو ئاماژەیان بە كەسێك دەدا، جارێك عەرەبێكی بە تەمەنى ناو مەككەیان باس دەكرد، جارێ مێرمنداڵێكی مەسیحی خزمەتكار، جارێ قەشەیەكی سەر رێی بازرگانی نێوان مەككەو شام، واتە خۆشیان یەكلانەئەكردەوە لەسەر یەك كەس، یەكێ ئەیوت بەحیرای راهیب، یەكێكی تر ئەیوت نا وا نیە بەلعام مامۆستاى بووە، ئەوی دی ئەیوت بەڵكو یەعیش، یەكێكی دی ئەیوت من ئاگادارم وەرەقەی كوڕی نەوفەل فێری كردووە، ئەوی تر ئەیوت بەڵكو كەسێك بووە بە ناوی عەداس، خودی نەگونجانەكەیان بەسە بۆ ناڕاستی پەیامەكەیان، تەنها كەسێ كە بۆ چەند خولەكێكیش پێغەمبەرى خواى (صلى الله علیە وسلم) بینیبێت و سەر بە ئایینێكی تر بووبێت، یەكسەر بە دەرفەتیان زانیوەو وەك مامۆستاى پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) ناویان بردووە، ئیتر شەرمیان لەوە نەكردووە بڵێن چۆن لە ماوەی كاتژمێرێكدا ئەو هەموو زانیاریە گوازرایەوە، خۆ ئەوكات سەردەمی تەكنەلۆجیا نەبووە تا بڵێین نەقڵی كردۆتە ناو فلاشێ یان هاردێكەوە، سەردەمێ بووە كە تەنانەت نووسینەوەی لاپەڕەیەكیش بەو ماوە كورتە كۆتایی نەدەهات، ئەمڕۆش هەمان مۆدێل دووبارە دەبێتەوە بەرامبەر بە زانایان و بانگخوازانی موسڵمان، بیانەوێت تۆمەتێكیان بۆ دروست بكەن، ئەگەر خولەكێكیش كەسێكی تۆمەتباریان دیبێت بێ ئەوەی ئاگاداریش بن ئەو كەسە تۆمەتبارە، دەیان گێچەڵ دەگێڕن بەو زانا و بانگخوازانە، جاری وا هەیە كەسە تۆمەتبارەكە وەك هەزاران كەسی تر، تەنها لە كۆڕێ یان وتارێكی بانگخوازەكەدا بووە، كەچی دێن و دەیكەنە بەڵگە كە ئەمە دەستپەروەردەی فلآن بانگخوازە، لەوێوە راپێچی دادگای دەكەن و راگەیاندنی لە دژ بەكاردێنن و دەیان پیلانی تری لە دژ دەگێڕن.

ئەكرێ بێباوەڕان بەوە خۆیان لەو وەلآمە بدزنەوەو بڵێن پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) لاى هەموویان وانەی خوێندووە، وەك بڵێی خوێندنگە یان پەیمانگەیەكی نهێنی تایبەت بە پێغەمبەریان دانابێت و لەوێ پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) قۆناغ بە قۆناغ وانەى خوێندبێت، مامۆستایەكی مێرمنداڵ و مامۆستایەكی پیری سەرو ریش سپی بە سالآچوو، قەشەیەكی ناو دێڕێ، خزمەتكارێكی ناو مەككە، هەموو ئەمانە پێكەوە مامۆستای ناو خوێندنگەیەك بووبن، دواى ئەوەش وانەكانیان وتووەتەوە بە پێغەمبەر(صلى الله علیە وسلم)، خوێندنگەكە داخرابێت، ئیتر ئەمە لوتكەی ئاست نزمیە لە گومانسازیدا، هەر گومان ئەتاشن، با جۆرێ بێت بچێتە عەقڵەوە.

ئەم تۆمەتە ئەگەرچی لە سەرێكەوە بۆ لێدانى پێغەمبەری خوایە(صلى الله علیە وسلم)، بەلآم لە لایەكی ترەوە داننانە بە گەورەیی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) و پەیامەكەیدا، چونكە لاى ئەوان كەس نەبووە ئەو هەموو مامۆستایەی هەبێت و خوێندنگەیەكی بەرفراوانی بۆ دابمەزرێنرێ و تیایدا بە وردی وانە بڵێتەوە، واتە مەبەستەكەیان ئەوەبوو تەنها ناوبانگی پێغەمبەرایەتی لە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) داماڵن، ئیتر هەر گەورەییەكی تری پێ بدرایە كێشەیان نەبوو.

یەكێك لەو كەسانەى ئاماژەی پێ دراوە كە گوایە مامۆستاى پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) بووە، مێردمنداڵێكی كۆیلە بوو كە خزمەتكاری عامیری كوڕی حەزرەمی بوو، كەسێك بوو بە ناوى جەبر، كابرایەكی ئاسنگەر بوە، ئەم كەسە رۆمی بووەو كتێبی زۆری لا هەبووەو زانیاری باشی لەبەردەست بووە، بە وتەی ئەوان ئەم مێردمنداڵە هەریەك لە تەورات و ئینجیلی خوێندوەتەوەو جارێكیش پێغەمبەریان (صلى الله علیە وسلم) بینیوە لەلاى مەروەوە لەپاڵ دوكانەكەیدا لەگەڵیدا دانیشتووە، ئیتر ئەم یەكجار بینینەیان كردە بنەما بۆ ئەوەی بڵێن موحەممەد هەرچیەك دەڵێت هەمان ئەو شتانەیە كە لاى جەبری نەصرانی هەن.(1)

هەمان گومان بۆ چەند ناوێكی تر دێنن، گوایە دوو كۆیلەی حەزرەمیەكان بە ناوەكانى جەبر و یەسار هەبون و ئینجیلیان خوێندوەتەوەو پێغەمبەریش (صلى الله علیە وسلم) چووە بۆ لایان و گوێی گرتووە لێیان، یان دەڵێن كۆیلەیەكی رۆمی بە ناوى بەلعام ئاسنگەری كردووەو پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) زانیاریەكانى لەوەوە وەرگرتووە،(2) ئەگەرچی ناوەكان جیاوازن، بەلآم هەموو گێڕانەوەكان ئاماژە بەوە دەدەن ئەو كەسە مێرمنداڵێكی رۆمی مەسیحی بووە لە مەككە كە كۆیلە بووەو كاری ئاسنگەری كردووەو شارەزایی هەبووە لە تەورات و ئینجیلدا و پێغەمبەری خوای دیوەو ئەویش گوێی لێگرتووە.(3)

یانى تۆمەتەكەیان هێندە نائاساییە سەد گومانی لێ ئەكرێت، بۆچی مێردمنداڵێ دادەنێن؟ تەنها لەبەرئەوەی ئاسان دێت بە دەستەوە؟ ئەی كۆیلەیەكی ئاسنگەر چۆن مۆڵەتی پێ درا واز لە ئاسنگەریەكەی بهێنێ و بڕوات وانە بە كەسێك بڵێتەوە، بۆچی كەسێكی رۆمی؟ ئەگەر بڕیار وایە شتەكە نهێنێ بێت، بۆچی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) بە بەرچاوی خەڵكیەوە سەردانی دەكات؟ بۆچی كەسی تر نەچوو ئەو زانیاریانە وەربگرێت و مونافەسەی پێ بكات؟ بۆچی قوڕەیش فشارێكیان لەو مێردمنداڵە نەكرد كە بڵێت من سەرچاوەى زانیاریەكانم و دەستەكە ئاشكرا بكات؟ بۆچی ناوى كەسانێكی دیار و بەناوبانگ و خانەدانی ناو عەرەبیان نەبرد وەك وەلیدی كوڕی موغیرەو عومەری كوڕی خەتتاب و ئەبووبەكری صدیق و چەندینی تر؟ بۆچی كەسێكی خاوەن زمانى عەرەبییان ناو نەبرد؟ چونكە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) پەیامەكەی بە عەرەبی هێنا و تەحەدداى هەموو عەرەبی كرد بتوانن شتێكی وا بهێنن؟ جا چۆن دەكرێت پەیامێ سەرچاوەكەی عەجەمەكان بن و بە عەرەبی دابێتیان بە موحەممەد، كەچی تەحەدداى هەموو عەرەبی پێ بكرێ و ئەوانیش نەتوانن وەلآمى بدەنەوە؟ یانى ئێستاش كە ئەچیتە مەككەو كەسانێكی غەیرە عەرەب دەبینیت لەوێ ئیش ئەكەن، لەگەڵ یەكەم قسەكردنیان هەستی پێ ئەكەیت ئەمانە عەرەب نین، دەیان هەڵە ئەكەن، لەم سەردەمەدا كە پەیوەندیەكان زیاترن و هۆكارەكانى فێربوونیش ئاسانترن، ئەی چۆن ئەو كاتە چەند كۆیلەیەك توانییان ئەو زمانە وا فێر ببن هەرچی داهیەی عەرەب هەیە دەرەقەتیان نەیەن، كە فێریش بوون هەروا بە خۆڕایی هەمووی بدەنە دەست كەسێكی ناو ئەو قەومەی كە ئەوانیان بە كۆیلە گرتووەو ژیانى ئازادییان لێ سەندون و شەوو رۆژ خزمەتیان پێ ئەكەن؟! یانى نەئەكرا شاعیرێكی بەهێزی عەرەب ناو بهێنن بۆ ئەوەی بڵێن ئەم كەسە لە رەوانبێژی عەرەبیدا زۆر بەهێز بووەو موحەممەدیش لەوەوە وەریگرتووە؟ ئەی ئەو كەسانە هێندە شارەزا و هەڵكەوتە بوون لە بواری زانستدا كە پێشبینی گۆڕانكاریەكانى دەیان سەدەی پاش خۆیان بكەن و بڕێ شت بڵێن كە دواى چواردە سەدە ئینجا زانست پێی بگات؟! ئەوان بەو كۆیلەیی و زەبوونیە ئەوكات زانییان و هەروا بە خۆڕاییش دایان بە كەسێك؟ ئەگەر بڕوانیتە زانیاریەكانى قورئان و فەرموودە، سەدان ئیعجاز لە هەموو بوارەكاندا بەدی دەكەیت، هەیانە دواى سەدەیەك ئینجا ئاشكرا بووە، هەیانە چەند سەدەیەك، هەیانە ئەمڕۆژە و دوای چواردە سەدە، هەشە هێشتا نەهاتۆتەدی و رۆژگارێ دێت كە ئێمەش پێی ناگەین، سەدا زانای گەورەی پێشتر و ئەمڕۆش پاش توێژینەوەی دەیان ساڵە لەسەر مەسەلەیەك، دوایی بینیویانە ئەنجامى هەموو توێژینەوەكەیان لە ئایەتێ یان فەرموودەیەكدا باسكراوە، خێرا بە هۆیەوە موسڵمان بون، دەكرێت ئەو كەسانەی بێباوەڕان ناویان هێناون و بە مامۆستاى پێغەمبەریان داناون، لەو كاتەدا ئەو هەموو زانستەیان هەبووبێت و هێندە پێش سەردەم كەوتبن؟! بەڵكو خودی پێغەمبەریش (صلى الله علیە وسلم) هیچی لەوانە نەزانیوە تەنها ئەوە نەبێت كە وەحی پێی وتراوەو فێركراوە، خواى گەورەش فەرمانى كردووە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) ئەم روونكردنەوەیە بدات بە هەموان (وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى (3) إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى (4) عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى (5))   (النجم: ٣ - ٥)، (وە قسەو گوفتاری (پێغەمبەر) لە ڕووی هەواو هەوەسەوە نیە، ئەو قورئانەى كە ئەو دەیڵێت، جگە لەوە كە بە وەحیى بۆى دەنێرێ، هیچى تر نیە، خاوەن هێزو بە زەبر (جبریل)ى فریشتەیە، قورئانى فێركردووە).

كێشەكە لەوەدایە ئەو كەسانەى ناویان هێنراوەو بە مامۆستاى پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) دانراون، هیچیان هیچ وردەكاریەك لە بارەی ژیانیانەوە نیە، كەمترین زانیاری لەبارەیانەوە هەیە، لەكاتێكدا هەرچی وردەكاری ژیانى پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) هەیە هەمووی تۆمار كراوە، تەنانەت ژیانى هاوەلآنی دەوریش بە وردی تۆمار كراوە، بەڵكو ژیانى بێباوەڕان و دوژمنەكانیشی بە وردی باسكراوە، ئەی بۆچی ژیانى ئەو چەند كەسەی ناویان دەبرێ بە وردی باس نەكراوە؟ ئەگەر بوتریت ئەوان درەنگ هاتن بۆ مەككە، دەی با ژیانى ناو مەككەیان باس بكرایە، با بڕێ لەو شتانەی فێری موحەممەدیان كردووە باس بكرایە، بوترایە پێشتر فلآنە شتیان وتووەو دواتر هەمان شت لە زمانى موحەممەدەوە بیستراوە، چەند بەڵگەو نموونەیەكیان باس بكردایە، بەلآم كێشەكە لەوەدایە تۆمەت دروستكردنەكەیان هێندە لاواز و بێ بنەمایە، سەدان كەلەبەریان لەبیر چووە.

كاتێك كەسێكی بیانی لە شوێنێك نیشتەجێ دەبێت، چاوى زۆری لەسەرە، لەبەرئەوەی هەموو نهێنیەكانی ئاشكرا نین، بۆیە هەر ئەگەرێ لە بارەیەوە لەلایەن خەڵكێكەوە جێی قبووڵە، بۆ نموونە كەسێك دێت خەڵكی هێشتا چاك نایناسن، دەكرێ ئەو تۆمەتەى بدەنە پاڵ بڵێن ئەم كەسە كاتى خۆی لە شوێنی خۆی پیاوكوژ بووەو دەتوانێت بە نهێنی و بە دەیان فێڵ خەڵك بكوژێت، دەتوانێت دزی بكات، دەتوانێت ئاواو ئاوا بكات، یان فلآنەكەس دەیان بڕوانامەی هەیە و خۆی وا نیشان ئەدات كە هیچ زانستی لا نیە، چونكە پێشینەی لەبەرچاوى خەڵك نیە، هەموو ئەوانە ئەگەرن و خەڵكی بە دووری نازانن، قوڕەیشیش لەم سۆنگەوە ئەم هەموو تۆمەتانەیان دەخستەڕوو.

پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) دواى هاتنى ئیسلام هەموو ئەو كەسانەی بینیوە، كە ئەوانیشی بینیوە بانگهێشتی كردون بۆ ئیسلام نەوەك بچێت رێنمایی لێ وەربگرێت، جا ئەگەر بهاتبا و ئایینەكە لە ناوچەیەك دەربكەوتایە كە ئایینی مەسیحیەت تیایدا باو بوایە، دەبوو تۆمەتەكە چەندە تۆختر بكرایەتەوە، بەلآم ویستی خوا وابوو لە مەككە دەركەوت كە خەڵكەكەی پێشتر لەسەر ئایینی ئیبراهیمی بوون، دواتریش خوویان دایە بتپەرستی و ئایینی مەسیحیەت تیایدا بلآو نەبووبوویەوە، كاتێك پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) هات ئایینی باو و زاڵ بریتی بوو لە بتپەرستی، بە هیچ جۆرێك باسی مەسیحیەت لەناوا نەبوو، تەنها وەرەقەی كوڕی نەوفەل بە شێوەیەكی لاوەكی باسێكی ئەو ئایینەی دەكردو شتێكی لە بارەوە خوێندبوویەوە.

كاتێك پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) پەیامى ئیسلامی هێنا، یەكێك لەو شتانەى بەرامبەر بە بێباوەڕان بەكاری دەهێنا، تەحەددا كردنیان بوو بەوەی بتوانن نموونەیەكی وا بهێننەوە، تەحەددایەك زۆر راشكاوانەو لەوپەڕی بێباكیدا:

(أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ) (هود: ١٣)، (یان دەڵێن: موحەممەد خۆى ئەم قورئانەى هەڵبەستووەو داویەتە پاڵى خوا؟! پێیان بڵێ: جا ئەگەر ئێوە ئەو قورئانە بەدرۆو هەڵبەسراو دەزانن، دەسا فەرموون ئێوەش دە سوورەتى هەڵبەستە –وەك خۆتان دەڵێن- وەكو ئەو بهێنن كە لەهەموو روویەكەوە وەكو ئەو وابن، هەركەسیش دەتوانن –بێ لەخوا- بانگى بكەن بۆ هاوكارییتان ئەگەر ڕاست دەكەن دەڵێن ئەم قورئانە درۆو هەڵبەستراوە)، (وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ) (ئەگەر سەبارەت بەو قورئانەى ئێمە ناردوومانەتە سەر بەندەى خۆمان موحەممەد  ئێوە دوودڵ و بەگومانن: ئاخۆ راستە یان نا؟ سا دەى هەوڵ بدەن هیچ نەبێ بچووكترین سوورەتێك وەك ئەو بێنن، بۆ ئەوەش شایەدو هاوباوەڕەكانتان، ئەوانەى وا لەكاتى تەنگانەدا پەنایان پێدەبەن -بێجگە لەخوا- بانگ بكەن ئەگەر ئێوە راست دەكەن كە دەڵێن موحەممەد خۆى هەڵیبەستووە)،

ئەو هەموو كەسانەش كە باسكران مامۆستاى پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) بون كەسانى كۆیلە و هەژار بون، باشە نەدەكرا سەرانی قوڕەیش داوا لە یەكێكیان بكەن بڵێن خۆ ئێوە سەرچاوەى زانیاریەكانى موحەممەدن، ئادەی وەلآمێكی موحەممەد بدەنەوەو تەحەدداكەی بشكێنن، لە بەرامبەردا ئازادتان دەكەین، نەوەك تەنها ئازادی، بەڵكو دەیان وشتریشتان پێ دەدەین، ئەوان كە ئامادە بوون بۆ پاشگەزكردنەوەی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) بەڵێن بە ئەبووتالیب بدەن سەدان وشتر و دەیان كچی جوان و چاكترین خانوو و سەرمایە بدەن بە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم)، ئامادە بوون بۆ كوشتنی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) سەد وشتر بدەن، ئایا نەیاندەتوانى پێشنیاری ئازادی چەند كۆیلەیەك و پێدانى چەند وشترێ بكەن هەتا لەم نەیارە سەرسەختە رزگاریان بێت و شڵەژانە گەورەكەی ناو مەككە دامركێننەوە؟!

پاشان، پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) كەسێك نەبووە ماوەیەكی زۆر مەككەی جێهشێتبێت و وردەكاری ژیانى و جموجووڵی لەبەرچاوان ون بووبێت، بەڵكو بێباوەڕان خۆیان شایەتییان بۆ دەدا، هەتا بانگەشەی پێغەمبەرایەتی نەكرد، هیچ رەخنەیەكیان لێی نەبوو، نەیاندەوت بۆچی سەردانى فلآنەكەس دەكەیت؟ یان دەتبینین لەگەڵ فلآنە رۆمیدا پەیوەندیت زۆرە، پێغەمبەریش (صلى الله علیە وسلم) زوو زوو ئەوەی دەدایەوە بەناو چاویاندا كە خۆ ئێوە دەمناسن و پێشینەیەكی زۆرم لەنێوتاندا هەبووەو چاك دەزانن كێم و چۆن ژیاوم و چیم كردووە، (قُل لَّوْ شَاء اللهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلاَ أَدْرَاكُم بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُرًا مِّن قَبْلِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ) (يونس: ١٦)، (بڵێ: ئەگەر خوا ویستباى نەم دەتوانى ئەم قورئانەشتان بۆ بخوێنمەوە خوایش فێری نەدەكردن، بێگومان من تەمەنێكى زۆرم لەناوتاندا بردەسەر "بەر لەهاتنى ئەم قورئانە" چاكیش دەمناسن ئەر جارێ درۆیەكم هەڵبەستبێت، یان توانیبێتم بەشێ لە قورئانتان بۆ بێنم، دەسا بۆ ژیرى بەكار ناخەن و ژیر نابن؟ چونكە ئەگەر من خۆم دامهێنابا، هەر لەسەردەمى لاوییدا دامدەهێنا).

................. 

پەراوێزەكان:

[1] - المفصل في تاريخ العرب، ج12، ص 180.

[2] - المفصل في تاريخ العرب، ج12، ص 180.

[3] - تفسير الطبري، ج14، ص 177.