لێرەدا تەنها نموونەیەكی زیندوو سەبارەت بە مشتومڕی نێوان دوو كەسی غەیرە موسڵمان لە سەردەمی پێغەمبەردا (صلى الله علیە وسلم) دەخەینەڕوو كە دەیانەوێت سەبارەت بە كەسێتی پێغەمبەر و راست و ناڕاستی بانگەوازەكەی بگەنە ئەنجامێك، ئەویش بریتیە لە مشتومڕی نێوان سەركردەیەكی ناوچەیی نێو قوڕەیش و سەرۆكی ولآتێكی گەورە یان روونتر بڵێین سەرۆكی ولآتى زلهێزی سەردەم، دیمانەی نێوان ئەبوسوفیان و هیرەقل، واتە مەسەلەكە بابەتێكی نووسراوی نێو فەیسبوكی ئەمڕۆ نیە و كەسێ هەستێ شتێ بنووسێ و هیچ بەهایەكی زانستی نەبێت، وتەی هەرزەكارێ نیە لە گازینۆ یان دانیشتنێكی لاكۆلآنیدا باسی كردبێت، قسەی شێت و منداڵ نیە هەتا بڵێین لێیان ناگیرێت و قسەیان بە هەند وەرناگیرێت.

ئەوەشی جێی سەرسوڕمانە هەردوو كەسەكە هەستێكی نائاساییان بۆ پەیدا بووە بەرامبەر بە پێغەمبەری خوا (صلى الله علیە وسلم)، ئەبووسوفیان لە چەند جەنگێكدا بەرامبەر بە هێزی موسڵمانان شكاوەو داخێكی زۆری لە دلآیە بەرامبەر بە پێغەمبەری خوا، ئەبوسوفیانیش گەورەی عەرەبە و تازە بە تازە ئیمپراتۆریەتیەكەی توانیویەتی زاڵ بێت بەسەر ئیمپراتۆریەتی فارسدا و ئێستا خۆی بووەتە هێزی یەك جەمسەر و بی ركابەری سەرزەوی، كەچی كەسایەتیەكی ناوچەیی لە مەدینەوە نامەی بۆ دەنێرێت و فەرمانى پێ دەكات ببێتە شوێنكەوتەی و واز لە ئایینەكەی خۆی بهێنێت، ئەگەر ئەوە نەكات سزایەكی سەخت چاوەڕێی دەكات، بۆیە بە هەر پێوەرێك لێكی بدەیتەوە، دەبێت ئەم دوو كەسایەتیە كۆك بن لەسەر شكاندن و لێدانی موحەممەد.

هیرەقل جگە لەوەی گەورەی رۆمەكان بوو، هاوكات زانایەكی شارەزاى مەسیحیەكان بوو، واتە دەسەلآتى سیاسی و سەربازی و شارەزایی ئایینی پێكەوە كۆكردبوویەوە، واتە پاشخانێكی چاكی ئایینی هەبوو.

كاتى گفتگۆكە ساڵێك پێش فەتحی مەككەیە، شوێنی گفتگۆكە لە كۆشكەكەی هیرەقلدایە، تەوەرەی گفتگۆكەش هەڵسەنگاندنى كەسێتی موحەممەد و بانگەوازەكەیەتی، ئامادەبوانی گفتگۆكەش بریتین لە سەرانی رۆم و بازرگانانى مەككە، شێوازى گفتگۆكەش شێوە پرسیاریە، گفتگۆی نێوان گەورەو ژێردەستەیەكە، هیرەقل دەپرسێ و ئەبووسوفیان وەلآم دەداتەوە.

رووداوەكانی پێش گفتگۆكە:

پاش رێككەوتنی حودەیبیە پێغەمبەری خوا (صلى الله علیە وسلم) دیحیەى كەلبی وەك نێردراوی خۆی نارد بۆ لاى رۆمەكان و نامەیەكى پێدا ناردبوو تا پاشای بوصرا نامەكە بدات بە قەیصەرى گەورەى رۆمەكان.[1]

دیحیە دەڵێت: كە گەیشتمە ئەوێ وتم مۆڵەت وەربگرن بۆ نێردراوى پێغەمبەرى خوا (صلى الله علیە وسلم)، ئەوەبوو چوون بۆ لاى قەیسەر و وتیان پیاوێك لەبەردەرگایە دەڵێت: ئەو نێردراوى پێغەمبەرى خوایە، بەو قسە ترسێك دایگرتن، ئینجا قەیسەر وتى بیكەنە ژوورەوە، كە چوومە ژوورەوە دەبینم بەتاریقەكانى لە دەوریدان، منیش نامەكەم دایە دەست و بۆی خوێنرایەوە، لە نامەكەدا هاتبوو (بەناوى خواى گەورە، لە موحەممەدى پێغەمبەرى خواوە بۆ قەیسەری گەورەی رۆم)، برازایەكى لەوێ بوو هەڵچوو و وتى ئەو نامە مەخوێنەرەوە، ئەو سەرەتا ناوى خۆی هێناوە، هەروەها لەبری ئەوەی بنووسێت پاشاى رۆم نووسیویەتى بەرپرسی رۆم، بەلآم نامەكە خوێنرایەوە تا تەواو بوو، ئینجا قەیسەر فرمانى كرد هەموان چوونەدەرەوە، ئینجا داواى كرد من بە تەنیا چوومە ژوورەوە، سەبارەت بە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) پرسیارى لێكردم و منیش وەلآمم دایەوە، ئینجا داواى ئوسقوفێكی كرد و هاتە ژوورەوە، ئەو كابرایە خاوەن راى یەكەم بوو كە لە هەموو شتێكدا راى وەردەگیرا، كاتێك ئوسقوفەكە نامەكەى خوێندەوە وتى سوێند بەخوا ئەمە هەمان كەسە كە مووسا موژدەى هاتنى پێداوین و عیسا ئاگادارى كردینەوە لە هاتنى، قەیسەر وتى ئەی ئەڵێیت چی بكەم؟ ئوسقوفەكە وتى من خۆم باوەڕی پێ دێنم و شوێنی دەكەوم، قەیسە وتى منیش دەزانم وایە بەلآم ناتوانم شوێنی بكەوم، چونكە ئەگەر وا بكەم دەسەلآتەكەم نامێنێت و رۆمەكانیش دەمكوژن.[2]

لە صەحیحی بوخاریدا هاتووە:

(عن عَبْد اللهِ بْنَ عَبَّاسٍ أَنَّ أَبَا سُفْيَانَ بْنَ حَرْبٍ أَخْبَرَهُ أَنَّ هِرَقْلَ أَرْسَلَ إِلَيْهِ فِي رَكْبٍ مِنْ قُرَيْشٍ وَكَانُوا تِجَارًا بِالشَّأْمِ فِي الْمُدَّةِ الَّتِي كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَادَّ فِيهَا أَبَا سُفْيَانَ وَكُفَّارَ قُرَيْشٍ فَأَتَوْهُ وَهُمْ بِإِيلِيَاءَ فَدَعَاهُمْ فِي مَجْلِسِهِ وَحَوْلَهُ عُظَمَاءُ الرُّومِ ثُمَّ دَعَاهُمْ وَدَعَا بِتَرْجُمَانِهِ فَقَالَ أَيُّكُمْ أَقْرَبُ نَسَبًا بِهَذَا الرَّجُلِ الَّذِي يَزْعُمُ أَنَّهُ نَبِيٌّ فَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ فَقُلْتُ أَنَا أَقْرَبُهُمْ نَسَبًا فَقَالَ أَدْنُوهُ مِنِّي وَقَرِّبُوا أَصْحَابَهُ فَاجْعَلُوهُمْ عِنْدَ ظَهْرِهِ ثُمَّ قَالَ لِتَرْجُمَانِهِ قُلْ لَهُمْ إِنِّي سَائِلٌ هَذَا عَنْ هَذَا الرَّجُلِ فَإِنْ كَذَبَنِي فَكَذِّبُوهُ فَوَاللهِ لَوْلَا الْحَيَاءُ مِنْ أَنْ يَأْثِرُوا عَلَيَّ كَذِبًا لَكَذَبْتُ عَنْهُ ثُمَّ كَانَ أَوَّلَ مَا سَأَلَنِي عَنْهُ أَنْ قَالَ كَيْفَ نَسَبُهُ فِيكُمْ قُلْتُ هُوَ فِينَا ذُو نَسَبٍ قَالَ فَهَلْ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ مِنْكُمْ أَحَدٌ قَطُّ قَبْلَهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَلْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ قُلْتُ لَا قَالَ فَأَشْرَافُ النَّاسِ يَتَّبِعُونَهُ أَمْ ضُعَفَاؤُهُمْ فَقُلْتُ بَلْ ضُعَفَاؤُهُمْ قَالَ أَيَزِيدُونَ أَمْ يَنْقُصُونَ، قُلْتُ بَلْ يَزِيدُونَ قَالَ فَهَلْ يَرْتَدُّ أَحَدٌ مِنْهُمْ سَخْطَةً لِدِينِهِ بَعْدَ أَنْ يَدْخُلَ فِيهِ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَلْ كُنْتُمْ تَتَّهِمُونَهُ بِالْكَذِبِ قَبْلَ أَنْ يَقُولَ مَا قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَلْ يَغْدِرُ قُلْتُ لَا وَنَحْنُ مِنْهُ فِي مُدَّةٍ لَا نَدْرِي مَا هُوَ فَاعِلٌ فِيهَا قَالَ وَلَمْ تُمْكِنِّي كَلِمَةٌ أُدْخِلُ فِيهَا شَيْئًا غَيْرُ هَذِهِ الْكَلِمَةِ قَالَ فَهَلْ قَاتَلْتُمُوهُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَكَيْفَ كَانَ قِتَالُكُمْ إِيَّاهُ قُلْتُ الْحَرْبُ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُ سِجَالٌ يَنَالُ مِنَّا وَنَنَالُ مِنْهُ قَالَ مَاذَا يَأْمُرُكُمْ قُلْتُ يَقُولُ اعْبُدُوا اللهَ وَحْدَهُ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَاتْرُكُوا مَا يَقُولُ آبَاؤُكُمْ وَيَأْمُرُنَا بِالصَّلَاةِ (بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ) وَالصِّدْقِ وَالْعَفَافِ وَالصِّلَةِ فَقَالَ لِلتَّرْجُمَانِ قُلْ لَهُ سَأَلْتُكَ عَنْ نَسَبِهِ فَذَكَرْتَ أَنَّهُ فِيكُمْ ذُو نَسَبٍ فَكَذَلِكَ الرُّسُلُ تُبْعَثُ فِي نَسَبِ قَوْمِهَا وَسَأَلْتُكَ هَلْ قَالَ أَحَدٌ مِنْكُمْ هَذَا الْقَوْلَ فَذَكَرْتَ أَنْ لَا فَقُلْتُ لَوْ كَانَ أَحَدٌ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ قَبْلَهُ لَقُلْتُ رَجُلٌ يَأْتَسِي بِقَوْلٍ قِيلَ قَبْلَهُ وَسَأَلْتُكَ هَلْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ فَذَكَرْتَ أَنْ لَا قُلْتُ فَلَوْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ قُلْتُ رَجُلٌ يَطْلُبُ مُلْكَ أَبِيهِ وَسَأَلْتُكَ هَلْ كُنْتُمْ تَتَّهِمُونَهُ بِالْكَذِبِ قَبْلَ أَنْ يَقُولَ مَا قَالَ فَذَكَرْتَ أَنْ لَا فَقَدْ أَعْرِفُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنْ لِيَذَرَ الْكَذِبَ عَلَى النَّاسِ وَيَكْذِبَ عَلَى اللهِ وَسَأَلْتُكَ أَشْرَافُ النَّاسِ اتَّبَعُوهُ أَمْ ضُعَفَاؤُهُمْ فَذَكَرْتَ أَنَّ ضُعَفَاءَهُمُ اتَّبَعُوهُ، وَهُمْ أَتْبَاعُ الرُّسُلِ وَسَأَلْتُكَ أَيَزِيدُونَ أَمْ يَنْقُصُونَ فَذَكَرْتَ أَنَّهُمْ يَزِيدُونَ وَكَذَلِكَ أَمْرُ الْإِيمَانِ حَتَّى يَتِمَّ وَسَأَلْتُكَ أَيَرْتَدُّ أَحَدٌ سَخْطَةً لِدِينِهِ بَعْدَ أَنْ يَدْخُلَ فِيهِ فَذَكَرْتَ أَنْ لَا وَكَذَلِكَ الْإِيمَانُ حِينَ تُخَالِطُ بَشَاشَتُهُ الْقُلُوبَ وَسَأَلْتُكَ هَلْ يَغْدِرُ فَذَكَرْتَ أَنْ لَا وَكَذَلِكَ الرُّسُلُ لَا تَغْدِرُ وَسَأَلْتُكَ بِمَا يَأْمُرُكُمْ فَذَكَرْتَ أَنَّهُ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَعْبُدُوا اللهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَيَنْهَاكُمْ عَنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ وَيَأْمُرُكُمْ بِالصَّلَاةِ وَالصِّدْقِ وَالْعَفَافِ فَإِنْ كَانَ مَا تَقُولُ حَقًّا فَسَيَمْلِكُ مَوْضِعَ قَدَمَيَّ هَاتَيْنِ وَقَدْ كُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّهُ خَارِجٌ لَمْ أَكُنْ أَظُنُّ أَنَّهُ مِنْكُمْ فَلَوْ أَنِّي أَعْلَمُ أَنِّي أَخْلُصُ إِلَيْهِ لَتَجَشَّمْتُ لِقَاءَهُ وَلَوْ كُنْتُ عِنْدَهُ لَغَسَلْتُ عَنْ قَدَمِهِ، ثُمَّ دَعَا بِكِتَابِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الَّذِي بَعَثَ بِهِ دِحْيَةُ إِلَى عَظِيمِ بُصْرَى فَدَفَعَهُ إِلَى هِرَقْلَ فَقَرَأَهُ ... فَلَمَّا قَالَ مَا قَالَ وَفَرَغَ مِنْ قِرَاءَةِ الْكِتَابِ كَثُرَ عِنْدَهُ الصَّخَبُ وَارْتَفَعَتِ الْأَصْوَاتُ وَأُخْرِجْنَا فَقُلْتُ لِأَصْحَابِي حِينَ أُخْرِجْنَا لَقَدْ أَمِرَ أَمْرُ ابْنِ أَبِي كَبْشَةَ إِنَّهُ يَخَافُهُ مَلِكُ بَنِي الْأَصْفَرِ فَمَا زِلْتُ مُوقِنًا أَنَّهُ سَيَظْهَرُ حَتَّى أَدْخَلَ اللهُ عَلَيَّ الْإِسْلَامَ).^[3]

لە عەبدولآی كوڕی عەبباسەوە دەگێڕێتەوە كە ئەبووسوفیان بۆی گیڕاوەتەوە: دەڵێت جارێك كە لە شام بووین، هیرەقل ناردى بە شوێن كاروانی قوڕەیشیاندا، ئەمەش لە ماوەى رێككەوتنەكەى قوڕەیشدا بوو، ئەوانیش چوونە كۆڕەكەى هیرەقلەوە، گەورەكانى رۆمیش لە دەورى بوون، ئینجا داواى وەرگێڕێكی كرد، هیرەقل وتى كێ لە ئێوە خزمایەتى هەیە لەگەڵ ئەو كەسەی بانگەشەی پێغەمبەرایەتى دەكات؟ منیش وتم من لە هەموویان لێی نزیكترم، وتى نزیكی بكەنەوە لێم و هاوەڵەكانى بخەنە پشتیەوە، بە وەرگێڕەكەى وت، پێیان بڵێ من پرسیار لەو پیاوە دەكەم، ئەگەر درۆی لەگەڵ كردم، پێم بڵێن، ئەبوسوفیان دەڵێت بەخوا ئەگەر لەبەر شەرمی ئەوە نەبوایە بە درۆم بخەنەوە، درۆم دەكرد بەدەم پێغەمبەرەوە(صلى الله علیە وسلم)، یەكەم شت پرسیاری لێكردم، وتى رەچەڵەكى لەنێوتاندا چۆنە؟ وتم خاوەن رەچەڵەكە، وتى ئەی كەس پێش ئەو ئەو قسانەى كردووە؟ وتم نا، وتى هیچ لە باوباپیرانى پاشا بون؟ وتم نا، وتى ئەی خەڵكی هەژار شوێنی دەكەون یان خانەدانەكان؟ وتم لاوازو هەژارەكان، وتى زیاد دەكەن یان كەم دەكەن؟ وتم زیاد دەكەن، وتى كەسیان دەستبەردارى ئایینەكەى دەبێت؟ وتم نا، وتى ئەی ئێوە پێشتر درۆتان لێ بیستوە؟ وتم نا، وتى ئەی ناپاكى هەیە؟وتم نا، ئێستاش لە رێككەوتنین لەگەڵی و نازانین لەم ماوەدا چی دەكات، نەمئەتوانی هیچی لەبارەوە بڵێم ئەم قسەی لێ دەرچێت، وتى ئەی دژایەتیتان دەكرد؟ وتم بەڵێ، وتى جەنگتان لەگەڵی چۆنە؟ وتم هەر جارەو یەكێكمان سەركەوتوو بوین، وتى فەرمانى چی دەكات پێتان؟ وتم دەڵێت خواى تاك و تەنهاى بێ هاوەڵ بپەرستن و واز لە قسەی باوباپیرانتان بهێنن، فەرمانمان پێ دەكات بە نوێژ و زەكات و راستگۆیی و داوێن پاكى و پەیوەندى خزمایەتى، هیرەقل بە وەرگێڕەكەى وت پێی بڵێ، پرسیارم لێكردیت سەبارەت بە رەچەڵەكى، تۆیش وتت خاوەن رەچەڵەكە، پێغەمبەرانیش لە خاوەن رەچەڵەكەكانى هۆزەكانیاندا بون، وتم كەستان پێشتر شتى واى وتووە، وتت نا، وتم ئەگەر كەس وای وتبێت ئەوە دەكرا ئەو قسەی پێشینانى خۆی دووبارە بكاتەوە، وتم باوباپیرانى كەسیان پاشا بون، وتت نا، ئەگەر وابوایە دەموت داواى دەسەلآتەكەى باوكى دەكات، وتم پێش ئەمە درۆتان لێبیستبوو؟ وتت نا، دەى كەسێك درۆ بەرامبەر خەڵك نەكات، قەت درۆ بە دەم خواوە ناكات، وتم خانەدانەكان شوێنی دەكەون یان هەژاران، وتت هەژاران، شوێنكەوتوانى پێغەمبەرانی پێشوویش هەژاران بون، وتم زیاد دەكەن یان كەم دەكەن، وتت زیاد دەكەن، ئیمانیش هەر وایە، وتم كەسیان واز دێنێت لە ئایینەكەى، وتت نا، چێژ و جوانى ئیمانیش وایە تێكەڵ بە دڵەكان دەبێت، وتم ناپاكى دەنوێنێت، وتت نا، پێغەمبەرانیش وان ناپاكى نانوێنن، وتم فەرمانى چیتان پێ دەكات، وتت فەرمان دەكات خواى تاك و تەنها بپەرستن و هاوەڵی بۆ دانەنێن و بت نەپەرستن و نویژ بكەن و راستگۆ و داوێن پاك بن، ئەگەر ئەوەى دەیڵێیت راست بێت، ئەوە ئەم شوێن پێیانەى منیش دەگرێت، من دەمزانى ئەو پێغەمبەرە دەردەكەوێت، بەلآم نەمدەزانى لە ئێوەیە، ئەگەر دەمزانى دەگونجا بە هەر هیلاكیەك خۆم دەگەیاندە لاى، ئەگەر لەلاى بوومایە قاچەكانیم دەشۆرد، پاشان داواى نامەكەى پێغەمبەرى خواى (صلى الله علیە وسلم) كرد كە بە دیحیەدا ناردبووى بۆ گەورەی بوصرا و درا بە هیرەقل و خوێندیەوە ... كە لە خوێندنەوەى نامەكە بویەوە، گرمەو بۆڵە لە دەوری زیادى كرد و ئێمە كراینە دەرەوە، كە چووینە دەرەوە، بە هاوڕێكانم وت بەخوا باسوخواسى كوڕی ئەبی كەبشە گەورە بووە، وا پاشاى بەنیلئەصفەر لێی دەترسێت، ئیتر دڵنیا بووم زیاتر سەردەكەوێت تا ئەوەى خوا ئیسلامى خستە دڵمەوە).

رامانێك لە بەسەرهاتەكە:

كۆكردنەوەی ئەو هەموو كەسایەتیە و دروستكردنی دیمانەیەك یان روونتر بڵێین دادگاییەكی لەو چەشنە، نیشانەی گرنگیدانی هیرەقلە بە نامەكەی پێغەمبەری خوا (صلى الله علیە وسلم)، لە كاتێكدا پێشتر هیچ گرنگیەكی نەدەدا بە عەرەبەكان، لەو سەدان جار سەردانەی بازرگانە عەرەبەكان، تەنها جارێكیش باس نەكراوە بانگهێشت بكرێن، كەچی ئەمجارە پەلكێش دەكرێن نەوەك بانگهێشت.

ئەبووسوفیان و هاودەمەكانیشی نەیاندەزانى بۆ چ شتێك بانگهێشت دەكرێن، ئەگەر بیانزانیایە بابەتی سەردانەكە چیە، كۆدەنگیەكیان پەیدا دەكرد و لەسەر قسەیەك رێكدەكەوتن، بەتایبەت ئەگەر بیانزانیایە سەبارەت بە پێغەمبەری خوایە، چونكە ئەوان لە خاكى خۆیاندا كۆدەنگی پێشوەختەیان هەبوو هەتا هەركات كاروانی حاجیان هاتن بۆ مەككە هەموویان یەك قسە بكەن لەسەر موحەممەد و بانگەوازەكەی، ئێستا بیانزانیایە مەسەلەكە بڕیاردانە لەسەر كەسایەتی موحەممەد لاى گەورەی رۆمەكان، تێچاندنێ درۆ و تۆمەتیان تێدەچاند كە هەرگیز شتی وایان نەكردبێت، بەلآم فریای ئەو كۆدەنگیە نەكەوتن، ئەمەش ژیری دیحیەی كەلبی نێردراویی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) نیشان دەدات كە نەیهێشت سەرانى قوڕەیش لەوێ درك بە ئەرك و زانیاریەكانى بەردەستی بكەن، هەروەها وردەكاری هیرەقل نیشان دەدات كە نەیهێشت عەرەبەكان بابەتی بانگهێشتكردنەكە بزانن.

هیرەقل وەك نیمچەدادگایی كردنێك گفتگۆكە دەست پێ دەكات، دەبێت ئەبووسوفیان لە بەرامبەری هیرەقل و نزمتر لە شوێنەكەی هیرەقل بە پێوە رابوەستێت، بازرگانانى مەككەش لە پشتیەوە بوەستن و راست و هەڵە دابنێن بۆ وەلآمەكانی ئەبووسوفیان، هەر درۆكردنێك سزای سەختى بەدواوەیە، واتە ئەوەی ئەمڕۆ پێی دەوترێت ئامێری ئاشكراكردنی درۆ، دوێنێ هیرەقل هەمان ئەو سیستمەی بەكارهێنا، پێویستیش ناكات ئەوانەى پشتەوە ترسیان لەوە هەبێت، تەنها سەرلەقاندنێ یان چاوداگرتنێك بەس بوو بۆ گومان خستنە سەر وەلآمەكانى ئەبووسوفیان بێ ئەوەی ئەبووسوفیان و هاوەڵەكانی تریشی هەست بەوە بكەن، ئەبووسوفیانیش ترسی ئەوەی هەبوو بەدرۆ بخرێتەوە، ئەگەرنا لە دەروونی خۆیدا ئامادەیی ئەوەی هەبوو درۆ بكات بەرامبەر بە پێغەمبەری خوا (صلى الله علیە وسلم)، وەك خۆی دەڵێت (بەخوا ئەگەر لەبەر شەرمی ئەوە نەبوایە بە درۆم بخەنەوە، درۆم دەكرد بەدەم پێغەمبەرەوە(صلى الله علیە وسلم)).

ئەم كەشە نائاساییە جۆرێك لە فشاری دەروونی دروست دەكات، هەتا ئەمڕۆش لە زۆر ناوەندی لێكۆڵینەوە بیانەوێت دانپێدانانى كەسێك وەربگرن، دەوروبەر و نزیكەكانى وەك چەكێك بەكاردێنن هەتا بتوانن نهێنیەكان بەو كەسە بدركێنن.

پرسیارەكانى هیرەقل لە جەرگەی زانیاری و وردەكاریەوە هاتون، ئەو چاك شارەزایی هەبووە لە ئایینەكانى پێشوودا و زانایەكی گەورەی مەسیحیەت بووە، پرسیارەكانى لەخۆوە دانەناوەو بە بەرنامە و لەوپەڕی وردەكاریەوە پرسیارەكانى داناوە، پرسیارەكان كورتن و وەلآمی كورتیان پێویستە، پرسیارەكان مەتاتى نین و روونن و تەنها وەلآمی پوخت و روون هەڵدەگرن.

هەروەها ئەبوسوفیان زانیاری نیە لەسەر پرسیارەكان و رێڕەوی پرسیاركردنەكە، ئەگەرنا هەوڵیدەدا پرسیارەكان بە نیوەو ناچڵی وەڵام بداتەوە یان جۆرێك لە ناڕوونی لە وەلآمەكاندا دروست بكات، هیرەقلیش بە بەرنامە پرسیارەكانى دانابوو و پرسیارەكانیش پێشوەختە نەخرابوونە بەردەستی ئەبوسوفیان هەتا وەڵامەكانى ئامادە بكات.

سەرەتاى پرسیارەكەی هیرەقل بە نەرێنی دەست پێ دەكات بۆ ئەوەی كەس نەتوانێت ناخی بخوێنێتەوە، دەپرسێت (كێ لە ئێوە خزمایەتى هەیە لەگەڵ ئەو كەسەی بانگەشەی پێغەمبەرایەتى دەكات؟)، واتە نە وەك درۆزن و یاخیبوویەك ناوی دەبات، نە وەك پێغەمبەر و راستگۆیەك.

هیرەقل زۆر بە وردی پرسیارەكانى دانابوو، بە چەشنێ بچووكترین دەرفەتى راكردن لە پرسیارەكان و بەلاڕێدا بردنی وەلآمەكانى نەهێشتبوویەوە، بۆ نموونە لێی پرسی (پێشتر پێش ئەوەى ئەو قسانە بكات درۆتان لێ بیستوە؟) واتە ناڵێت پێتان وتووە درۆزن؟ ئەوكات ئەبوسوفیان لە وەلآمدا دەیوت ئەوە نزیكەی بیست ساڵە درۆ دەكات و بە درۆزنی دەزانین، بەلآم هیرەقل دەڵێت پێش ئەوەى بانگەوازەكەی بخاتەڕوو تۆمەتی درۆتان ئاڕاستە دەكرد؟

تاكە شوێنێ كە دەرفەت هەبوو ئەبووسوفیان تۆمەتێ فڕێ بدات ئەو كاتە بوو سەبارەت بە ناپاكی و غەدر پرسیاری لێ كرا، هیرەقل پرسی (ئەی ناپاكى هەیە؟) ئەبوسوفیان وتی (نا، ئێستاش لە رێككەوتنین لەگەڵی و نازانین لەم ماوەدا چی دەكات) ئەبووسوفیان دواتر خۆی دەیوت (نەمئەتوانی هیچی لەبارەوە –لە دژ- بڵێم ئەم قسەی لێ دەرچێت)، هیرەقلیش بە پوولێ ئەو گومانەی نەكڕی، چونكە دەیزانی كەسێك پاش ئەو هەموو تەمەنە و لە گەرمەی لاوازى دەسەلآتدا تاكە جارێ ناپاكی نەنواندبێ، لە كاتى دەسەڵات و بەهێزیدا پەنا نابات بۆ ناپاكی، بەتایبەت بۆ كەسێك كە بانگەشەی پێغەمبەرایەتی و رەوشتبەرزی بكات.

هیرەقل كە وەلآمەكانى وەرگرتەوە، ئینجا بەراوردی نێوان سیفەتەكانی پێغەمبەری خوا و سیفەتی پێغەمبەرانی پێشووی كرد، ئەمەشی بە بەرچاوی هەموانەوە خستەڕوو، دەرەنجامی كۆتاییشی هەر لەو مەجلیسەدا خستەڕوو (ئەگەر ئەوەى دەیڵێیت راست بێت، ئەوە ئەم شوێن پێیانەى منیش دەگرێت، من دەمزانى ئەو پێغەمبەرە دەردەكەوێت، بەلآم نەمدەزانى لە ئێوەیە، ئەگەر دەمزانى دەگونجا بە هەر هیلاكیەك خۆم دەگەیاندە لاى، ئەگەر لەلاى بوومایە قاچەكانیم دەشۆرد)، ئەمە هەم نیشانى دەدات كە لە كتێبە پێشووەكاندا باسی پێغەمبەری ئیسلام كراوە و بەو هۆیەوە هیرەقل توانیویەتی بیناسێتەوە، هەم شارەزایی هیرەقل نیشان دەدات لە ئایینی مەسیحیەتدا، هەم بەكەم سەیركردنی عەرەب نیشان دەدات لاى رۆمەكان كە هەرگیز پێیان رەوا نەدیون پێغەمبەرێ یان كەسێكی هەڵكەوتە لەنێویاندا دەربكەوێت، هەروەها دانپێدانانى مێژوویی ئەوروپیەكانە بە پێغەمبەرایەتی پێغەمبەری خوا، چونكە رۆمەكان رێبەرایەتی بەرەی رۆژئاوایان دەكرد، هاوكات ترسێ لە دڵی ئەبووسوفیاندا دروست دەكات هەتا بزانێت بەرامبەرەكەی كەسێكی ئاسایی نیە و هێز و پەیامێكی لایە كە گەورە زلهێزی رۆژ دانى پێدا دەنێت و ئامادەیی دەردەبڕێت بۆ شۆردنی قاچەكانى.

ئەبووسوفیان پاش دانیشتنەكە بۆی دەردەكەوێت پاشای رۆم ترسی لێ نیشتووە بەرامبەر بە دەركەوتنی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) و بانگەوازى ئیسلامى تەشەنەی سەندووە، بەلآم نازانێت هۆكار چیە رۆمێك كە ئیمپراتۆریەتی فارسی شكاندووە، ئێستا لە كەسایەتیەكی عەرەب دەترسێت كە زۆرینەی عەرەبەكانیش دژی وەستاونەتەوە، عەرەب خۆیان بە ژێردەستە و لاواز و پەرتەوازە ناسرابوون و هیچ حسابێكیان بۆ نەدەكرا، ئێستا لەنێویاندا كەسێك دەركەوتووە كە زۆرینەی عەرەبەكانیش دژی وەستاونەتەوە، چۆن دەكرێت رۆمەكان كە هێزی تاكجەمسەری سەردەمن، لە موحەممەد و بانگەوازەكەی بتۆقن؟! بۆیە ئەم پرسیارە سەرنجی ئەبوسوفیانى راكێشا و دید و تێڕوانینی ئەو بێباوەڕە سەركەشەی بەرامبەر بە پێغەمبەری خوا گۆڕی، ئەمە سەرەتایەك بوو هەتا ئەبوسوفیان دەست و پەنجە لەگەڵ بانگەوازى ئیسلامى نەرم بكات و رۆژێ بێت بتوانێت پەیامەكە قبووڵ بكات.

پرسیارەكانى هیرەقل دابەش بون بەسەر چەند تەوەرێكدا: رەچەڵەكی پێغەمبەری خوا و سیفەتى باوباپیرانی، ئاكار و رەوشتی پێغەمبەری خوا، ناوبانگی پێغەمبەری خوا لەنێو قەومەكەیدا، شوێنكەوتەكانى و پێكهاتەو رێژەو هەڵوێستیان، نەیارەكانى پێغەمبەر و هەڵوێستیان، بەریەككەوتنى نێوان پێغەمبەر و شوێنكەوتوانى لەگەڵ نەیارانى خۆی و پەیامەكەیدا.

مەحوی شاعیر دەفەرموێت:

قول و بەندە و غوڵام و خادیم و دەربانی بەردەرگای

نەجاشی و توبەع و هێرقل عەزیزی میصر و خاقانە

كەسێ جێ هەڵتروشكانێكی لەو بەر قاپیە دەست كەوت

بە عاری دێ بڵێت ئەم جێیە وەك تەختی سولەیمانە

مەبەستی ئەوەیە ئەوانەى خزمەتی پێغەمبەری خوایان دەكرد، تەنیا كۆیلە و هەژارەكان نەبوون، بەڵكو نەجاشی و هیرەقل و عەزیزی میصر پێشڕەوی دانپێدانان و خزمەتكردن و دیاری بۆ ناردنی بوون، ئەمەشیان وەك ناچاری و زەلیلی و عەیبەیەك ئەنجام نەداوە، بەڵكو هەركەس لە سووچێكی بەردەرگای مەجلیسی پێغەمبەردا (صلى الله علیە وسلم) بە پاڵپاڵێنێكیش جێی خۆی كردبێتەوە، هێندە ئەو جێگەی لا بەرز و بەبەها بووە، عەیبی لێ هاتووە بە تەختی سولەیمانیش بیشوبهێنێ و زۆر لە تەختی سولەیمان بە گەورەتر تەماشاى كردووە.

علووی مەرتەبەی گەر شەمەیەكت تێگەیەنم من

ئەترسم بەردە بارانم بكەن ئەم تێنەگەییوانە

وصلی الله علی ئەو بەحری نوری عیلم و عیرفانە

كە دەركی غەوری ناكا غەیرو عیلمی الله سبحانە