گرنگی دڵ

ئەو بەشەی جەستە كە باسی ئەكەین، گرنگترین و بە بەهاترین ئەندامی جەستەیە، پاشای جەستە و هۆی چاك و خراپی لەشە، وەستانی واتە وەستانی ژیان و فەوتانی واتە نەمان، ئەویش بریتیە لە دڵ، چاكبوون و سەلامەتی و پارێزرانی، واتە براوەیی هەردوو دنیا، خراپبوون و دۆڕانیشی، واتە دۆڕان‌و زەرەرمەندی هەردوو دنیا.

جیاوازیەكی ئەم باسە لەوەدایە، ئەگەر هەر بەشێكی تری جەستەی مرۆڤ باس بكەین، لەوانەیە بە چەند بەرگێك لە لایەنە پزیشكیەكەی دەرنەچین، بەڵام پەیوەستكردنی بە ژیانی مرۆڤ و وردەكاریەكانی رۆژانەوە، ئەستەمی و سنوورداریەكی تێدایە، بەڵام بابەتی دڵ، ئەگەر چەندان بەرگ لەسەر لایەنە پزیشكیەكەی هەبێت، دەكرێت چەند بەرامبەری ئەوە پەیوەست بە ژیانی رۆژانەی مرۆڤ و خۆشی و ناخۆشی و چاك و خراپی و پەیوەندیەكانەوە، لە بارەیەوە هەبێت.

ئەم ئەندامەی لەش لای پزیشكەكان ناسراوە بە (ڤایكال ئۆرگان)، ئەندامی سەرەكی ژیانی مرۆڤەو پێویستە زۆر بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكەین، وەك چۆن ئەگەر سەیارەیەكت هەبێت یەك كۆنترۆڵ یان یەك سویچی هەبێت، چۆن بە وریاییەوە دەیپارێزیت بۆ ئەوەی ون نەبێت، ئەی ئەگەر بزوێنەرەكەی لەكار بكەوێت، ئەوە دەبێت لە لقی سەرەكی كۆمپانیاكەوە دەستت بكەوێت، دەی دڵ وێنەی ئەو بزوێنەرەیە كە بە لەدەستدانی تەنها لای خوای تاك و تەنها دەست دەكەوێتەوە، خوای گەورەش سوننەتی خۆی ناگۆڕێت، بۆیە دەبێت وریای سوننەتە خواییەكان بین و رێنماییەكانی پەروەردگار بگرینەبەر لەپێناو پاراستنی ئەو بزوێنەرە گرنگەدا.

یەكێك لە خاڵە سەرسوڕهێنەرەكانی دڵ بریتیە لە بچووكیەكەی، جگەر جیاواز لە دڵ كێش و قەبارەی جیای خۆی هەیە، پێست كێش و سەنگ و رووبەری جیاوازی خۆی هەیە، بەڵام دڵ هێندەی مشتێ ئەبێت و لە شوێنێكی هەستیاردایە، خوای گەورە بە قەفەسەی سنگ پاراستوویەتی كە ئەگەر ئەوە نەبوایە زۆر زوو دڵ لەدەست دەدرا، بۆریەكانی دڵ زۆر هەستیار و گرنگن، واتە دڵ هەم خۆی و هەم شوێن و هەم پێكهاتەكانی زۆر هەستیارن.

دڵ لە زمانی عەرەبیدا پێی دەوترێت (قلب) واتا هەڵگەڕاوە، واتە خێرا خێرا بار دەگۆڕێت و زوو زوو لە گۆڕان و هەڵگەڕانەوەو قڵپ بوونەوەدایە،

بۆیە كەس دڵی بە خۆی خۆش نەبێت كە ئێستا لە چی ئاستێكدایە، خوای گەورە لە قورئاندا نزای دروستی بەندەكانی دێنێت (رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً ۚ إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ) ا‌ل عمران: ٨) (ئەو ژیرو تێگەیشتوانە دەڵێن: پەرەردگارمان! دوای ئەوەی هیدایەتت داین و رێنماییت كردین، دڵەكانمان لەرێی هەقی خۆت لامەدە، هەتا بكەوینە شوێنی فیتنەخوازەكان، وە لەلای خۆتەوە رەحمەتمان پێ‌ ببەخشەو، دڵمان لەسەر هەق دابمەزرێنە، بەراستیی هەر ئەتۆی بەخشندە و بەخشێنەری هەرەمەزن)، هەمیشەش پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو: (یا مقلب القبول ثبت قلوبنا علی دینك) (1)  (ئەی ئەوەی كە دڵ ئەمدیو و ئەودیو پێ ئەكەیت، دڵمان جێگیر بكە لەسەر دینەكەت).

بەسەرهاتێك:

جارێك بۆ بەجێگەیاندنی عومرە چووینە حیجاز، لە شارەكەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە مەدینە بووین، لەوێ چاومان كەوت بە گەنجێكی ئەمریكی، كوڕێكی كەشخەو هەڵكەوتە، خاوەنی باوكێكی جوولەكەو دایكێكی مەسیحی، پاش چەندین كاتژمێر مانەوە لە فڕۆكەو فڕۆكەخانە ئینجا گەیشتبوویە ئەوێ، كە بینیمان رەنگی ماندوێتی پێوە دیاربوو، كەچی بێ ئەوەی بچێت و كەمێك بحەوێتەوەو دواتر بێت، راستەوخۆ هاتبوویە مزگەوت و وتی دەبێت بچم سەردانێكی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بكەم، رۆیشت و بەڵێنەكەی خۆی بەجێگەیاند، بۆ بەیانی لە حەوشەی مزگەوتەكەدا بینیمانەوە، دەستمان كرد بە قورئان خوێندن‌و سوورەتی (ئالى‌ عمران) مان دەخوێندەوە، داوامان لێكرد ئەویش كەمێك بخوێنێتەوە، كاتێك گەیشتە ئەو ئایەتەی كە دەفەرموێت (رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً ۚ إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ) ا‌ل عمران: ٨)  دەستی كرد بە گریان، گریانێكی وا نەیدەتوانی بیبڕێتەوە، هەرچەندە شارەزایی نەبوو لە زمانی عەرەبیدا، بەڵام لەو ئایەتە تێدەگەیشت، دەیزانی پێشتر لە چ گێژاوێكدا بووەو كە هاتووەتە ناو ئیسلام، چی دەستكەوتووەو ئەگەر رۆژێ لە رۆژان بچێتە دەرەوەی ئیسلام، دەچێتەوە ناو چ گێژاو و تاریكیەك، بەڵام ئێمە لەبەرئەوەی هەر لە منداڵیەوە لە ناو بەخششی ئیمانداین، وەك ئەو گەنجە لەو پەیامە تێناگەین و گەورەیی و گرنگیەكەی واقیعانە نابینین.

جا هەموو كردەوەیەك بە كۆتاییەكەیەوە گرنگە‌و زۆر پێویستە ئاگات لە دڵت بێت، هەوڵی پاراستن‌و سەقامگیربوونی بدەیت، نابێت پێناو و رێگەیەك تاقی بكەیتەوە كە مەترسی بێت بۆ گۆڕانی دڵت، هەروەها هەرچی پێناوی سەقامگیری و پارێزرانی دڵ هەیە بیگریتەبەر، لەوانەش نزاكردن و پاڕانەوە لە خوا بۆ پاراستن و سەقامگیربوونی دڵت، خوای پەروەردگار دەفەرموێت (يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ) اڵانفال: ٢٤) (ئەی گەلی خاوەن باوەڕ! هەركە خواو پێغەمبەر بانگییان كردن بۆئەنجامدانی ئەوكارەی ئێوە دەژێنێتەوە، خێرا وەڵامیان بدەنەوەو فەرمانەكەیان جێبەجێ‌ بكەن  چاكیش بزانن كە بێگومان خوا دەتوانێ‌ لە نێوان مرۆڤ و دڵییدا لەمپەر دانێ‌ و، نەهێڵێ‌ تووشی هیچ خێرو چاكەیەك ببێت، ئەمەش بڕاوەتەوە كە هەمووتان لای ئەو كۆ دەكرێنەوەو پاداشت و تۆڵەش وەردەگرنەوە). خۆشەویستی ئیمان و هەوڵدان بۆ پاراستنیشی، بەخششێكی خوایە كە وایكردووە دڵەكانمان بە ئیمان ئارام بگرن، خوای گەورە دەفەرموێت (وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ ۚ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ)(الحجرات: ٧) (ئێوە بزانن كە بەراستی پەیامبەری خواتان تێدایە، ئەگەر لە بەشی زۆری ئێش و كارەكاندا بەقسەی ئێوە بكاو وەڵامتان بداتەوە، ئەزیەتبارو دووچاری كاری سەخت دەبن، بەڵام خوا ئیمان و بڕوای لا خۆشەویست كردن، وە لە نێو دڵتانا شیرینی كردو رازانیەوە، وە بێ‌ بڕوایی و فیسق و بێ‌ دینی لە لاتان تاڵ و ناشرین كرد، ئا ئەوانە ئاوابن رێگەیان دەر كردووەو دامەزراون).

ئەگەرچی هەندێ واتا بۆ دڵ هاتووە كە ئەوە دەگەیەنێت ناوەڕاست و نێوەندگرتن بێت، بەڵام لە بنەڕەتدا دڵ لە ناوەڕاستی جەستەدا نیە، بەڵكو كەوتۆتە لای چەپەوەو نزیكی مێشكەوە، چونكە هێندەی دڵ‌و مێشك پێویستیان بە یەك هەیە، هیچ ئەندامێكی تر هێندە پێویستی بە یەك نییە، نابێت لای قاچ یان لای حەوزدا بێت! بۆ ئەوەی بتوانێت كە خوێن سەر بخات، بۆیە دەڵێن كاتی خەو لەسەر لای ڕاست بخەوە، چونكە دڵ دەكەوێتە سەرەوەو باڵا دەستی دەبێت بەسەر لاشەدا.

لە قورئانی پیرۆزدا نزیكەی (134) جار باسی دڵ كراوە، ئەمەش نیشانەی گرنگی دڵە، لە فەرموودەكانی پێغەمبەریشدا (صلى الله عليه وسلم) زۆر ئاماژەی پێكراوەو بە دەسەڵاتداری جەستەو هۆكاری چاك و خراپی پەلەكانی لەش باسی كراوە.

شێوەكانی دڵ:

یەكەم: دڵی نەخۆش: لە قورئاندا باسی ئەوە كراوە دڵ نەخۆش دەكەوێت، هەر ئەندامێكی مرۆڤ لە ڕووی بایۆلۆجییەوە نەخۆش بكەوێت، ئەوە بەپێی حاڵەتەكە دەگۆڕێت، بەڵام دڵ بە بچووكترین نەخۆشی دەكەوێتە مەترسییەوە، بەڵام ئەو نەخۆشیەی دڵ كە باسی دەكەین، جیاوازیە لەو نەخۆشیە جەستەییەی كە پزیشكەكان باسی دەكەن، بڕێك نەخۆشین كە دینی ئیسلام باسی كردون و نیشانەكانی و زیانەكانی و چارەسەریشی خستوەتەڕوو، چونكە دڵ نەرمی و رەقی و تێكچوون و هەڵچوون و كارلێك لەگەڵ رووداوەكان  و تۆمار و هەڵگرتنی زانیاری و چەندین شتی تری هەیە.

خوای گەورە كاتێك بەندەكانی دەدوێنێ، كار و كرداری دڵ دەكاتە چارەسەر بۆ كێشەو كەموكورتیەكانیان، وەك دەفەرموێت (أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ ۖ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ) (الحدید: ١٦)، (ئایا كاتی ئەوە نزیك نەبۆتەوە بۆ ئەوانەی بڕوایان هێناوە كە دڵەكانیان نەرم بێ‌ بۆ یادی خوا، بۆ ئەوەی دابەزیوە لە قورئان؟ موسڵمانەكان كاتێ‌ هاتنە مەدینە ژیانێكی باش و خۆشیان دەسكەوت، بەهۆی ئەوەوە هەندێ‌ سستی ڕووی تێكردن، وەك ئەوانە نەبن كە لە پێش قورئانەوە كتێبیان پێدرابوو، لە جوولەكەو گاور، زۆریان بەسەرا تێپەڕی، ئەوسا دڵیان ڕەق بوو وە زۆر بەشیان لە تاعەتی خوا دەرچوون).

ئەگەر بە روانینێكی فراوانتر تەماشا بكەین، ئەم جیهانە لە چاو گەردووندا زۆر زۆر بچووكە، ئێمە لە چاو جیهاندا زۆر بچووكین، دڵیشمان لەچاو جەستەماندا زۆر بچووكە، كەچی خوای گەورە گرنگیەكی زۆر بە دڵەكانمان دەدات و روانینی لە بری جەستەمان بۆ دڵەكانمانە وەك چۆن لە فەرموودەدا ئاماژەی پێ دراوە، (إن الله لا ینظر إلی صوركم وأموالكم، ولكن ینظر إلی قلوبكم وأعمالكم) (2)  (خوای گەورە سەیری وێنەو روخسار و سامانتان ناكات، بەڵكو سەیری دڵ و كردەوەكانتان دەكات)، خوای گەورە قورئانی بۆ سەر دڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دابەزاند (نزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ (193) عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ) (الشعراء ١٩٣ - ١٩٤)، (جبریلی دەستپاك و ئەمین هێنایە خوارێ‌، بۆ سەر دڵی تۆ، تا ببیتە یەكێ‌ لە ترسێنەران و خەڵكی پێ‌ بترسێنی)، هەروەها خوای گەورە دەفەرموێت (وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ ۖ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا) (الفرقان: ٣٢)، (خوا نەناس و بێ‌ باوەڕان گوتیان: بۆچی قورئانی بە یەكجار بۆ نایەت! هەر ئابەو جۆرەیە - بەیناو بەین و كەم كەم، تا دڵی تۆی زیاتر پێ‌ بەهێزو قایم بكەین و بەڕێك و پێكیی و هێدی هێدی، بۆتمان خوێندەوە لەسەر زمانی جبریل).

دڵ جێی خۆشەویستی و رق و تووڕەیی و گلەیی و تەقوا و ئیخلاص و رەحمەت  و.. هتدە، پەرستش و یادی خوا كار دەكاتە سەر دڵ، (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ) (اڵانفال: ٢)، (باوەڕدارانی ڕاستەقینەو دڵسۆز هەر ئەوانەن كە هەرناوی خوا هێنرا، دڵیان لەبەر گەورەیی ئەو دەكەوێتە لەرزەو، ترسی لێدەنیشێت، هەر كە ئایەتەكانیشی دەخوێنرێنەوە بەسەریاندا باوەڕیان زیادو بەهێز دەبێ‌، هەر بەپەروەردگاریشیان پشت دەبەستن)، هەروەها دەفەرموێت (وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ ۖ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ) (الزمر: ٤٥)، (كاتێ‌ ناوی خوا (بەبێ‌ ناوهێنانی بتەكان) ببرێ‌، دڵی ئەوانە كە بڕوایان بە رۆژی دوایی نیە دێتەوە یەك و، پڕ دەبێ‌ لە ڕق و كینە! خۆ ئەگەر لە باتی خوا ناوی پەرسراوەكانیان ببرێ‌، ئەگەرچی لە رێی دەست تێوەردانی شەیتانیشەوە بێ‌، لە ناكاو موژدە بەخش و خۆشحاڵ دەبن و گەشەی پێدەكەن!).

 دڵ كاتێك بێدار بوو، هەوڵ دەدات مرۆڤەكەش بێدار بێت، كە خۆی خەریكی پەرستش بوو، هەوڵ دەدات كەسەكەش سەرقاڵ بكات بە پەرستشەوە، بە پێچەوانەشەوە دڵێك مردوو بوو و یادی خوای تێدا نەمابوو، جەستەش بەو ئاقارەدا دەبات و هەموو پەلەكانی مرۆڤ بەرەو تاوان راكێش دەكات.

زۆرێك لە سیفەتەكانیش لەبەرئەوەی پەیوەستن بە دڵەوە، پێشگریان پاشگری دڵیان بۆ دانراوە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی دڵ زاڵە بەسەر مرۆڤدا، نموونەی ئەوانەش: دڵەڕاوكێ، دڵدانەوە، دڵپیس، دڵخۆش، دڵناسك، دڵڕەق، دوودڵ، دڵسۆز.. هتد، كە كەسێك دەدوێنی لەسەر شتێك، دەڵێت دڵ شەرتە، بە پوختی دڵ ئەو پێناسە دەیناسێنێت كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت (ألا وإن في الجسد مضغة: إذا صلحت صلح الجسد كله، وإذا فسدت فسد الجسد كله، ألا وهي القلب) (3) (چاك بزانن، لە جەستەدا پارچەیەك هەیە، ئەگەر چاك بوو هەموو جەستەش چاك دەبێت، ئەگەریش خراپ بوو، هەموو جەستە خراپ دەبێت، چاك بزانن ئەو پارچەش بریتیە لە دڵ).

ئەنەسی كوڕی مالیك دەڵێت: پیاوێكی لادێكانی دەوروبەری مەدینە كە پێی دەوترا زاهیری كوڕی حەرام دیاری بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەهێنا، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) كە بیویستایە بچێتە دەرەوە ئامادەكاری بۆ دەكرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (إن زاهر بادینا و نحن حاچروه)، (زاهیر كاری دەرەوەی شاری ئێمە دەكات و ئێمەش كاری ناوشاری ئەو دەكەین)، جارێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هات بۆ لای زاهیر، لەو كاتەدا زاهیر شمەكەكانی دەفرۆشت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە پشتەوە دەستی لە مل كرد و چاوەكانی گرت، زاهیر وتی بەرمبدە، ئەوە كێیە؟ لایكردەوە، كە زانی پێغەمبەری خوایە(صلى الله عليه وسلم) پشتی خۆی دەنووسان بە سنگی پێغەمبەری خواوە (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو:(كێ ئەم كۆیلەیە دەكڕێت؟) زاهیریش دەیوت ئەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوەندە بە كەمنرخم دادەنێیت؟ پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو:(بەڵام تۆ لای خوا كەمنرخ نیت)، یان دەیفەرموو: (بەڵكو تۆ لای خوا زۆر گرانبەهایت) (4).

ئەمە لە كاتێكدا زاهیر كابرایەك بوو باڵای كورت و شێوەو روخسارێكی ناشیرینی هەبوو، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زۆر ئەوی خۆشدەویست. (5).

هەموان كە دەزانن میوان سەردانی ژووری میوان دەكات و لەو ژوورەوە دەڕوانێت بۆ ئەو ماڵە، ئیتر ژووری میوان دەڕازێنرێتەوە، چونكە دڵنیاین ئەو ژوورە پێوەرە لای میوانەكان، دەی بە بەڵگەی صەحیح بۆمان باسكراوە كە خوای گەورە تەماشای دڵەكانمان دەكات نەوەك جەستەمان، بۆیە پێویستە دڵەكانمان بڕازێنینەوە، چونكە لای خوای گەورە پاكێتی دڵ واتە پاكێتی جەستەش، هەركات دڵ پاك بوو جەستەش پاك ‌و رازاوە دەبێت، مەبەست لە پاكی و رازاوەیی بریتی نیە لە جلوبەرگ، بەڵكو كردار و گوفتاری جوان و جووڵانەوە بەو شێوازەی خوای گەورە داوای دەكات.

جارێك كابرایەكی دەشتەكی هات و موسڵمان بوو و وتی ئەی پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) ئایا لەگەڵتدا هیجرەت بكەم؟ پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هاوەڵانی خۆی راسپارد بچن بە دەمیەوە، جا كاتێك غەزای خەیبەر یان حونەین روویدا، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە دەستكەوتەكانی غەزاكە بڕێكی دانا بۆ ئەو كابرا دەشتەكیە، كابرا وتی ئەمە چیە؟ وتیان ئەمە پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) بۆ تۆی بڕیوەتەوە، ئەویش دەستكەوتەكەی برد و چوو بۆ لای پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتی ئەی موحەممەد من لەسەر ئەمە شوێنت نەكەوتوم، بەڵكو لەسەر ئەوە شوێنت كەوتوم تیرێ بە ئائێرەم بكەوێت و بمرم و بچمە بەهەشتەوە، ئینجا بە تیرێك ئاماژەی كرد بۆ قوڕگی، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووی (ئەگەر لەگەڵ خوا راست بكەیت خوای گەورەش قسەكەت دێنێتەدی)، ماوەیەكی زۆری نەبرد، چوونەوە مەیدانی جەنگ و تیرێ دای لە هەمان ئەو شوێنەی ئاماژەی پێ دابوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە تەرمەكەی بینی، فەرمووی ئەرێ ئەوە خۆی نیە؟ وتیان با، فەرمووی (صدق الله فصدقە)، (لەگەڵ خوا راستی كرد و خواش داواكەی بۆ هێنایەدی)، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كفنی كرد و چووە پێشەوەو بەرنوێژی لەسەر كرد و لەناو نزاكەیدا بە دەنگی بەرز فەرمووی (اللهم هذا عبدك خرج مهاجرا فی سبیلك فقتل شهیدا فأنا علیه شهید)،  (خوایە ئەمە بەندەی خۆتە و وەك موهاجیرێ لە رێی تۆدا دەرچوو و بە شەهیدی كوژرا و منیش شایەتم لەسەری). (6).

جا ساغكردنەوەی دڵەكان و پاك پاراستنی نیەتی ناو دڵەكان زۆر گرنگە، ئەكرێت شەل بیت ئەكرێـت كوێر بیت، ئەكرێت هەرچی نەخۆشییەك هەیە تیاتدا بێت، كوڕێكت دەبێت، منداڵێكت دەبێت دڵت پێی خۆشە، بەڵام نازانی دڵت لە پارەو سەروەت‌و منداڵەكەشت گرنگترە، بۆیە دڵ ئایندەی مرۆڤ دیاری دەكات، مامەڵەی دین تەنها لەسەر دڵە، هەر ئەمەشە لە رۆژی دواییدا فریای كەسەكە دەكەوێت، دڵی ساغ نەبێت هیچ دڵێكی دی رزگاری نابێت لە سزای دۆزەخ، هیچ شتێكی تر لە رۆژی قیامەتدا سوودی نابێت (يَوْمَ لَا يَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ، إلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ ) (الشعرا‌ء: ٨٨ - ٨٩)، (ئەو ڕۆژە كە نە ماڵ سوود دەداو، نە منداڵ و كوڕان بەكەڵك دێن، مەگەر كەسێ‌ كە بەدڵێكی ساغەوە بێتە حزووری خوا).

دڵی ساغ بەخششێكی خواییە كە بە هەموانی داوە، بەڵام ئەوانەی دەیپارێزن و ناهێڵن خەوش و پەڵە و رەشی دایبگرێت، ئەوانە نرخی بەخششەكەی خوایان زانیوەو لەسەر ئەوەش پێویستە شوكرانەبژێری خوای گەورە بن، (وَإِنَّ مِن شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ، إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ) (الصافات: ٨٣ - ٨٤)، (بەڕاستی (ئیراهیم)یش (لە ئەسڵی دیندا) لە شوێنكەوتووانی نوح بوو، ئەو دەمەی كە بە دڵێكی ساغ و پاك و دوور لە شیرك هاتە پێشگای پەروەردگاری خۆی).

دڵی ساغ و نیەتی پاكی ناو دڵەكان لە دنیاشدا مایەی حەوانەوەو ئاسوودەیی و رزگاری مرۆڤەكانە، بەسەرهاتی ئەو سێ كەسەش كە لە ئەشكەوتەكەدا گیریان خوارد، چاكترین بەڵگەیە، ئیبن عومەر رەزای خوای لێ بێت دەگێڕێتەوە لە پێغەمبەری خواوە (صلى الله عليه وسلم) كە فەرمووی (خرج ثلاثة نفر يمشون فأصابهم المطر، فدخلوا في غار في جبل، فانحطت عليهم صخرة، قال: فقال بعضهم لبعض: ادعوا الله بأفضل عمل عملتموه، فقال أحدهم: اللهم إني كان لي أبوان شيخان كبيران، فكنت أخرج فأرعى، ثم أجيء فأحلب فأجيء بالحلاب، فآتي به أبوي فيشربان، ثم أسقي الصبية وأهلي وامرأتي، فاحتبست ليلة، فجئت فإذا هما نائمان، قال: فكرهت أن أوقظهما، والصبية يتضاغون عند رجلي، فلم يزل ذلك دأبي ودأبهما، حتى طلع الفجر، اللهم إن كنت تعلم أني فعلت ذلك ابتغاء وجهك، فافرج عنا فرجة نرى منها السماء، قال: ففرج عنهم، وقال الآخر: اللهم إن كنت تعلم أني كنت أحب امرأة من بنات عمي كأشد ما يحب الرجل النساء، فقالت: لا تنال ذلك منها حتى تعطيها مائة دينار، فسعيت فيها حتى جمعتها، فلما قعدت بين رجليها قالت: اتق الله ولا تفض الخاتم إلا بحقه، فقمت وتركتها، فإن كنت تعلم أني فعلت ذلك ابتغاء وجهك، فافرج عنا فرجة، قال: ففرج عنهم الثلثين، وقال الآخر: اللهم إن كنت تعلم أني استأجرت أجيرا بفرق من ذرة فأعطيته، وأبى ذاك أن يأخذ، فعمدت إلى ذلك الفرق فزرعته، حتى اشتريت منه بقرا وراعيها، ثم جاء فقال: يا عبد الله أعطني حقي، فقلت: انطلق إلى تلك البقر وراعيها فإنها لك، فقال: أتستهزئ بي ؟ قال: فقلت: ما أستهزئ بك ولكنها لك، اللهم إن كنت تعلم أني فعلت ذلك ابتغاء وجهك، فافرج عنا فكشف عنهم)، (7) (سێ كەس پێكەوە دەرچوونە دەرەوەو بارانێ باری، ناچار چوونە ناو ئەشكەوتێكەوە لە شاخێكدا، بەردێ كەوتەخوارەوەو بەردەمی ئەشكەوتەكەی گرت، لەنێو خۆیاندا كەوتنە گفتگۆ و بە یەكتریان وت هەركامتان بە چاكترین ئیشێ داوا لە خوا بكات كە ئەنجامی داوە، یەكێكیان وتی خوایە من دایك و باوكێكی پیرم هەبوون، دەچوومە دەرەوە بۆ شوانی و دواتر ئەهاتمەوەو ئاژەڵەكانم دەدۆشی و مەنجەڵێكم ئەهێنا و لەو شیرەم دەهێنا بۆ دەیاك و باوكم و ئەوانیش لێیان دەخواردەوە، ئینجا شیرم دەدا بە ماڵ‌و مناڵ و خێزانەكەم، شەوێ دواكەوتم و هاتمەوە بینیم دایك و باوكم خەوتوون، حەزم نەكرد خەوەكەیان بزڕێنم، مناڵەكانیش لەبەر قاچمدا دەیانقیژاند، تا بەری بەیان ئەوە حاڵم بوو، خوایە ئەگەر دەزانیت ئەوەم لە پێناو تۆدا كردووە، دەی خوایە دەروویەكمان لێ بكەرەوەو دەلاقەیەكمان لێ واڵا بكە كە ئاسمانی لێوە ببینین، خواش نزاكەی گیرا كرد و دەلاقەیەكیان لێ كرایەوە، یەكێكی تریان وتی خوایە خۆت دەزانیت ئافرەتێكی ئامۆزای خۆمم زۆر خۆشدەویست، ئەوپەڕی خۆشەویستیەك كە پیاوان هەیانە بۆ ژنان، بەڵام وتی ناتوانیت سەرجێم لەگەڵ بكەیت تا سەد دینارم پێ نەدەیت، منیش زۆر خۆم ماندوو كرد هەتا كۆم كردەوە، كاتێك ئامادەی سەرجێ بووم لەگەڵی، پێی وتم لەخوا بترسە و بە رێی دروستی خۆی نەبێت شتی وا مەكە، منیش هەستام و جێم هێشت، جا ئەگەر دەزانیت ئەوەم تەنها لەبەر تۆ كردووە، دەروویەكمان لێ بكەرەوە، ئەوەبوو دەروویان لێ كرایەوەو دوو بەشی بەردەكە لاچوو، ئەوی تریشیان وتی خوایە خۆت دەزانیت من كرێكارێم بە كرێ گرت بە دوانزە مشت گەنمەشای و پێم دا، ئەویش ئامادە نەبوو وەریبگرێت، منیش چووم چاندم هەتا مانگایەكم لێ كڕی لەگەڵ شوانێك، ئینجا كابرا هات و وتی ئەی بەندەی خوا مافەكەم بدەرەوە، منیش وتم بڕۆ ئەوانە هەمووی هی تۆیە، كابراش وتی گاڵتەم پێ ئەكەیت؟ وتم گاڵتەت پێ ناكەم هی خۆتە، خوایە ئەگەر ئەزانیت ئەوەم تەنها لەبەر خۆت كردووە دەی رزگارمان بكە، ئەوەبوو بەردەكە بە تەواوەتی لاچوو و رزگاریان بوو).

ئەوانە سێ كەس بوون پێكەوە، بە زیندوێتی چوونە ناو ئەشكەوتێكەوە، ئەشكەوتێ كە لەسەر زەوی  و لەناو شاخێكدا بوو، بەڵام تۆ كە دەمریت بە مردووی دەتخەنە ژێر گڵ و كەست لەگەڵ نیە، كردەوەو دڵێكی پاك نەبێت چی هەیە فریات بكەوێت؟! فریشتەكان پرسیارت لێ دەكەن و گوێ لە وەڵامی دەمت دەگرن، بەڵام خوای گەورە دڵت دەبینێت و ئەگەر راست بڵێیت دان بە راستی قسەكانتدا دەنێت و دەفەرموێت (بەندەكەم راستی كرد). (8).

ئیمامی ماوەردی یەكێكە لە زانا گەورەكانی ناو مێژووی ئیسلامی، تا لە ژیانیدا بوو كتێبی زۆری نووسی، بەڵام هیچكام لەو كتێبانەی نیشانی كەس نەدا و هەموویانی لە شوێنێكدا كۆكردەوە، كاتێك سەرەمەرگی نزیك بوویەوە، یەكێك لەو كەسانەی بانگ كرد كە متمانەی زۆری پێی بوو، وتی فڵانە كەس، ئەو كتێبانەی لە فڵانە شوێندان هەموویان نووسراوی منن و نیشانی كەسم نەداون چونكە نیەتێكی پوختم شك نەئەبرد، جا ئەگەر كەوتمە سەرەمەرگ، دەستت بخەرە ناو دەستم، ئەگەر توند دەستتم گرت و گوشیم، ئەو ەبزانە ئەوە بزانە هیچكام لەوانەم لێ وەرنەگیراوە، بۆیە بڕی هەموویان فڕێ بدەرە ناو دیجلەوە، ئەگەریش دەستم واڵا كرد، ئەوە بزانە لێم وەرگیراوە، كابراش وایكرد، ئەوەبوو پێشەوا ماوەردی دەستی واڵاكرد، ئینجا كتێبەكانی بڵاوكرانەوە. (9).

----------

پەراوێزەكان:

1- رواه أحمد و ابن حبان و الحاكم في المستدرك وقال صحيح على شرط مسلم و وافقه الذهبي، وصححه الألباني، كما صححه شعيب الأرناؤوط و قال على شرط الشيخين.

2- رواه مسلم.

3- متفق عليه.

4- رواه أحمد وابن حبان و صححه شعيب الأرناؤوط.، الرقم 5869، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 12399، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 3360، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 19689، صححه شعيب الأرناؤوط.

5- جامع معمر بن راشد، الرقم 286.

6- رواه النسائي في الكبرى و الطبراني في المعجم الكبير و الحاكم في المستدرك، سكت عنه الذهبي.

7- متفق عليه.

8- رواه أبوداود و أحمد بن حنبل، صححه الألباني و الارناؤوط.

9- سير أعلام النبلاء للذهبي، ج18، ص 65-67.