نەخۆشیەكانی دڵ
ئەو نەخۆشیانەی دڵ كە لێرەدا باسیان دەكەین، جیاوازە لەو نەخۆشیانەی كە لەمڕۆدا پزیشكەكان باسی دەكەن، باسی زەبحەو جەڵتە و كێشەی صەمامەكانی دڵ ناكەین، بەڵكو باس لە بڕێ نەخۆشی دەكەین زۆر لەوانە مەترسیدارترن، ئەوانیش بریتین لە نەخۆشیە مەعنەویەكانی دڵ، ئەو نەخۆشیانەی كە خوای گەورە باسی كردون و زۆر كەس گوێیان پێ نادات، (وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ) (التوبە: ١٢٥).
پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هۆشداری داوە لە هێر هێنانیان بۆ سەر دڵ، وەك لە فەرموودەیەكدا دەفەرموێت (تعرض الفتن على القلوب كالحصير عودا عودا، فأي قلب أشربها، نكت فيه نكتة سوداء، وأي قلب أنكرها، نكت فيه نكتة بيضاء، حتى تصير على قلبين، على أبيض مثل الصفا فلا تضره فتنة ما دامت السماوات والأرض، والآخر أسود مربادا كالكوز، مجخيا لا يعرف معروفا، ولا ينكر منكرا، إلا ما أشرب من هواه)(1).
ماسوولكەكانی دڵ بە شێوەیەكی وا ریز بون دەڵێت ریشاڵی حەسیرن، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) بە هەمان شێوە چواندوویەتی، چەشنی چنینی حەسیر.
نەخۆشیەكانی دڵ پێویستە زوو چارەسەر بكرێن، هەركەس پشتگوێیان بخات و گوێیان پێ نەدات و باكی نەبێت بەو نەخۆشیانە، خوای گەورە سزای دەدات و نەخۆشیەكەی زیاتر دەكات، (فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ) (البقرة: ١٠)، (تەفسیر)، ئەم كەسانە كە بە تەواوەتی نەخۆشیەكانی دڵیان پشتگوێ دەخەن، وایان لێ دێت لە واتای چارەسەر ناگەن و هەنگوین بە تاڵی تام دەكەن.
پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت (من ترك ثلاث جمع تهاونا بها طبع الله علی قلبه)، (2) (هەركەسێ سێ هەینی نەچێت بۆ جومعە و شتەكە بە سوك و گاڵتە بگرێت، خوای گەورە مۆر دەنێت بەسەر دڵیەوە).
كاتێك نەخۆشیەكانی دڵ كەڵەكە بوون‌و كەسەكەش گرنگی نەدا بە چارەسەریان، خاڵی سپی لە دڵدا نامێنێتەوەو یەكپارچە رەشی دڵی دادەگرێت، ئەوكات باكی نیە بە چاك و خراپ و حەڵاڵ و حەرام، كێشەی نیە تاوان بكات، سوو بخوات، ستەم بكات، چاكە واز لێ بهێنێت.
شەیتان لە دەرگایەكەوە بۆت دێت، ئەگەر دەرگاكەی لێ دابخەیت، ئەو دەستبەردار نابێت، ئەمجار لە پەنجەرەوە هەوڵ دەدات، دواتر لە دەرگایەكی ترەوە، هەموو هەوڵی خۆی دەدات تا دەرگا لاوازەكەت دەدۆزێتەوەو لەوێوە دێت، واتە بە دوای خاڵی لاوازیتدا دەگەڕێت، دەبێت خۆت وریای دڵت بیت، دڵت وەك شووشە ساف و پاك و روون بهێڵیتەوە.
جارێك سەردانی بانكێكم كرد بەو نیەتەی مامەڵەیەك بكەم كە سوی تێدا نەبێت، فەرمانبەرەكە پێی وت مەگەر جەنابتان لە كیشوەرێكی تر دەژین؟ بانكی بێ سوو لە كوێ ماوە؟! دەبێت هۆكاری وا بڵاوبوونەوەی سوو و گوێ نەدان بە وەرگرتنی چی بێت؟ بە دڵنیاییەوە نەخۆشیەكانی دڵ كەڵەكە بون‌و هێزی بەرگرییان لەو كەسانەدا نەهێشتووە، ئیتر لەبەردەم شاڵاوی فیتنەو حەرامدا خۆیان پێ راناگیرێت.
سەدان تاوانی تری لەو چەشنە هەن كە كۆمەڵگەیان تەنیوە، ئەمە وێڕای ئەو هەموو گومانەی بازاڕگەرمییان بۆ كراوە بەرامبەر بە ئیسلام و بوونەتە خۆرەی دڵە نەخۆشەكان، ئەگەر دڵەكان بە ساغی نەهێڵرێنەوە، زۆر زوو لەبەردەم ئەو فیتنەو نەخۆشیانەدا چۆك دادەدەن، كاتێك گومانێ باس دەكرێ و كەسەكەش گوێی لێ دەگرێ و وەڵامەكەی نازانێت، خەوشێ سەر دڵی دەگرێ، ئەویش گوێ بە چارەسەری نادات و هەوڵ نادات وەڵامەكەی وەربگرێت، هێندە نابات گومانی دووەم و سێهەم و چوارەمیش دێن بە دوایدا، بڕێ كەمتەرخەمی لە پەرستشەكان و شلگیری لە بڕێ تاواندا هاودەم بەم گومانانە دێن، بەمە هێزی بەرگری و خۆپارێزی لە دڵدا نامێنێ و نەخۆشیەكان دڵی كەسەكە ئەتەننەوە.
جارێك ئافرەتێك هات بۆ لای ئەبووحەنیفە، وتی: براكەم مردووە، (600) دیناری زێڕی لێ بە جێ ماوە، كەچی تەنها یەك دینار بە من دراوە، ئەویش وتی كێ داوەری بۆ كردن؟ ئافرەتەكە وتی داوودی تائی، داوودیش یەكێك بو ولە زانا گەورەكان، ئەبووحەنیفە بە ئافرەتەكەی وت براكەت دوو كچی هەیە؟ وتی بەڵی، وتی دایكیشت ماوە؟ وتی بەڵێ، وتی براكەت ژنێكی لێ بە جێ ماوە؟ وتی وایە، وتی: دوانزە برایشت هەیە؟ وتی بەڵێ، وتی تۆیش خوشكە تاقانەی ئەوانیت؟ ئافرەتەكە وتی: تۆ چۆن ئەمانە دەزانیت؟! ئەبوحەنیفە وتی هەر یەك لە كچەكانی (200) دیناری بەركەوتووە، دایكیشی (100) دینار دەبات، ژنەكەشی (75) دینار دەبات، (25) دینار دەمێنێتەوە، (12) براشت هەر یەكەیان دوو دیناری بردووە، یەك دیناریشی دەمێنێتەوە بۆ تۆ.
ئەبووحەفص دەڵێت: بیست ساڵ پاسەوانی دڵم كرد، دوای ئەوە ئەویش بیست ساڵ پاسەوانی كردم، دوای ئەوە حاڵێ هەردووكمانی گرتەوە كە هەردووكمان پاسەوانی ئەكراین. (3)
زۆرجار مرۆڤ هەندێ تاوان دەكات گوێی پێ نادات، بەڵام كەسێ كە دڵی لە نەخۆشی و ژەنگ‌و ژار پاراستووە، خێرا هەستی پێ دەكات و خۆی لێ دەپارێزێت، گەنجێك زۆر لای ئاساییە نەزەر بكات و بە شتێكی سادە تەماشای دەكات، گەنجێكی دی ناتوانێت بە هیچ جۆرێك نەزەر بكات، گەنجێكی دی ئەگەر نەزەرێكیش بكات زۆر لەسەر دڵی قورسەو پێی نائاسوودەیە، هەموو ئەمانە هێزی بەرگری دڵ وایلێكردون بەو چەشنە بن.
جا با هەر یەكەو سەیری دڵی خۆی بكات، پارێزگاری لێ بكات، ئەگەر دڵی پاراست هەموو گیانی پارێزراوە، ئەگەر دڵ نەپارێزرا، ئەوە هەموو جەستە بەدەستیەوە گیر دەخوات.
جارێك كابرایەك میوانداری ئەبووبەكری صدیقی كرد و خواردنێكی بۆ دانا، ئەبووبەكر پاروویەكی لێ خوارد، خێرا پێی تێكچوو و بە كابرای وت ئەم خواردنەت لە كوێ بوو؟ كابراش وتی فاڵم بۆ چەند كەسێك گرتبوویەوەو ئەم پارەم دەستكەوت، بەو پارەیە ئەمەم كڕی، ئەبووبەكر وتی كەس نەما حەرامی دەرخوارد بدەیت سكی ئەبووبەكر نەبێت؟ كابرا وتی چۆنت زانی؟ ئەویش وتی هەستم بە حەرامی خواردنەكە كرد، تا ئێستا حەرام نەهاتوەتە لاشەی ئەبووبەكرەوە.
هەندێ دڵ سیفەتی ئیسفنجیان وەرگرتووە، بە هەر تەڕاییەكەوە بنووسێن، رەنگی پێ دەگرن، هەم پێی دەخووسێن و هەم رەنگیشیان پێی تێك دەچێت، دەبێت دڵەكانمان وەك شووشە وابن، ئەگەریش تەڕ بكرێن و پیسییان بەربكەوێت، بە سڕین و پاككردنەوەیەك دەچێتەوە سەر ئەسڵیەكەی خۆی و خەوش پەڵەی پێوە نامێنێت.
پێویستە مرۆڤ لەگەڵ چواردەورێكی چاكیشدا تێكەڵی بكات، ئەگەرنا دوور نیە چڵك و چەپەڵی دەوروبەری پێوە بنیشێت، پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت (لا تصاحب إلا مؤمنا)، (4) (هاوەڵی كەسی باوەڕدار بە)، زۆرجار كەسێك تەنها سەیری پاكی جلوبەرگی خۆی دەكات، بەڵام كاتێك دەدات بە لای چڵكاوێكدا جلوبەرگەكەی پیس دەبێت، جا لەوانەیە بۆ جلوبەرگەكە هەستی پێ بكات، بەڵام بۆ پیسبوونی دڵ زۆرجار هەندێ كەس هەستی پێ ناكەن.
دڵ وەك‌و گۆزە وایە، لە خوارەو لووتێكی باریكی هەیە، لە سەرەوە بۆریەكانی دڵ‌و كونەكان‌و ڤاڵڤكەكانی لێوە دەردەچن، صەمامەكانی دڵ لە سەرەوەن، جا هەركات ئەم دڵە هەڵگەڕایەوە دەم بەرەو خواری لێدێت‌و هیچی تێدا نامێنێت، ئیتر چاك‌و خراپ لەیەك جیا ناكاتەوە، ئەگەر مرۆڤێك چاكەی نەناسی، زۆرجار خراپەكە جێگەی دەگرێتەوە، زۆر تاوان و حاڵەتی مەترسیداری لەلا ئاسایی دەبێت، ئەنتی ڤایرۆسێكی تێدا نییە كە ڕێگری لە ڤایرۆسەكان بكات، زۆر پێویستە بەردەوام مرۆڤ لە خۆپاراستندا وریا بێت و بەردەوام خۆی نوێ بكاتەوەو هەوڵ بدات خۆی بپارێزێت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (اللهم أرنا الحق حقا وألهمنا اتباعه، وأرنا الباطل باطلا، وألهمنا اجتنابه)، (5) (خوایە حەقمان بە حەق پێ نیشان بدەو بەهرەی شوێنكەوتنیمان پێ ببەخشە، باتڵیشمان بە باتڵ پێ نیشان بدەو بەهرەی شوێنكەوتنیمان پێ ببەخشە).
دكتۆرێك بە ناوی دكتۆر خالید كە ڕاوێژكاری نەخۆشییەكانی دڵە، بەسەرهاتێكی گێڕایەوەو وتی: كوڕێكی گەنج كە تەمەنی حەڤدە ساڵان دەبوو، نەخۆشی خوێن مەیینی هەبوو، زۆر زوو خوێنی دەمەیی و تووشی جەڵتە دەبوو، ڕۆژێكیان لە مزگەوت چاوەڕوانی نوێژی بەیانی دەكرد و سەرقاڵی قورئان خوێندن بوو، دواتر كە قامەت كرا، هەستا قورئانەكە بخاتە سەر رەفەكە، لە پڕ گەنجەكە كەوتبوویە سەر زەوی، خێرا خەڵكەكە گەیاندیانە نەخۆشخانە، ئێمەش تەواو شپرزە و سەرقاڵ بووبووین، كوڕەكە شۆفێری فریاكەوتنەكەی بانگ كرد و چپەیەكی بۆ كرد، دواتر كە سەیری پشكنینەكانمان كرد، بۆمان دەركەوت جەڵتەیەكی زۆر سەخت لێی داوە، بەڵام توانای قسەكردنی هەبوو، شۆفێرەكەش وەستابوو بە دیاریەوەو نەدەڕۆیشت، كتوپڕ ئامێری هێڵكاریە ئاماژەی وەستانی دڵی نیشاندا، شۆفێرەكە دەستی كرد بە گریان، پێم وت بۆچی دەگریت؟ وتی ئەوە شتێكە لەنێوان من و خۆیدا، منیش زۆرم لێكرد هەتا پێم بڵێت، ئەویش وتی: گەنجەكە كە تۆی بینی بە دوای دەرمان و دەرزیدا رادەكەیت و شپرزە بویت، بانگی كردم و وتی بەو دكتۆرە بڵێ خۆی شپرزە نەكات، من ئێستا سەیری حۆریەكانی ناو بەهەشت دەكەم.
.......................
1 - رواه مسلم وأحمد بن حنبل.
2 - رواه أحمد و حسنه شيعب الأرناؤوط، و رواه الحاكم في المستدرك و قال على شرط مسلم و وافقه الذهبي.
3 - الذهبي: سير أعلام النبلاء، ج12، ص 511.
4- رواه الترمذي و أبوداود و ابن حبان، حسنه الألباني و شعيب الأرناؤوط.
5 - شرح مذاهب السنة لابن شاهين.