يەكێك لە هەڵە باوەكانى سەردەم لە خەوتندا، شەونخوونى و بێداريى خەڵكە لە شەواندا و خەوتنيانە لە رۆژدا، بەڵام ئەمە واتاى بە رەهايى نكوڵيكردن نيە لە خەوى رۆژ، بەڵكو لە رۆژيشدا كاتێك هەيە كە زۆر گونجاو و پێويستە بۆ خەو.

ئەگەر دەقى قورئان خەوى شەو و گرنگيەكەى بە روونى باسكردبێت بۆمان، ئەوا سوننەتى پێغەمبەريش (صلى الله عليه وسلم) كە روونكەرەوەى قورئانى پيرۆزە، بە روونى باسى خەوى رۆژمان بۆ دەكات، خەوێك كە كاتەكەى دياريكراوەو ئاستى پابەنديى پێغەمبەريش (صلى الله عليه وسلم) پێيەوە باسكراوە، هەرچەندە لە دەقى قورئانيشدا ئاماژەيەك بە حەسانەوەى رۆژ هاتووە، وەك دەفەرموێت (وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ).

خواى گەورە بەرەكەتى ئوممەتى خستۆتە بەيانييانەوە، واتە ئەو كاتە نابێت خەڵك تيايدا بخەوێت، بەڵكو پێويستە هەستن و دەست بە ئيش و چالاكييەكانيان بكەن، وەك لە فەرموودەيەكدا هاتووە كە خۆشەويستمان دەيفەرموو (اللَّهُمَّ بَارِكْ لِأُمَّتِي فِي بُكُورِهَا)، (خوايە بەرەكەتى ئوممەتەكەم بخەيتە بەرەبەيانەوە)، بەڵكو پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) هەركات سەريە، ياخود سوپايەكى بناردايە، دەمەو بەيان دەينارد.^[1]

هاوەڵانيش بە جوانى لەمە تێگەيشتبوون، بۆيە هاوەڵێكى ناسراوى وەك زوبەيرى كوڕى عەووام رێى نەدەدا منداڵەكانى دەمەوبەيان بە خەو بەسەر بەرن،^[2] هاوەڵێكى وەك صەخريش كە بازرگانێك بوو، بازرگانييەكەى دەمەوبەيانى دەستپێدەكرد، بۆيە رۆژ بە رۆژ قازانجى زيادى دەكرد و سەرمايەكەى زۆرتر دەبوو.^[3]

مەسەلەكەش تەنها پەيوەنديى نيە بە ماڵ و سامانەوە، بەڵكو لەو كاتەدا رۆزى و بەرەكەتى خواى گەورە بە هەموو چەشنەكانيەوە دادەبەزێت، بەتايبەت زۆربەى هاوەڵان كاتى دواى نوێژى بەيانييان دادەنا بۆ ئارامى دەروون و پتەوكردنى پەيوەندييەكانيان لەگەڵ پەروەردگارياندا، پێشەوا عومەرى كوڕى خەتتاب زۆر هەوڵى دەدا سەرمايەداران و كەسە ديارەكانى ناو كۆمەڵگە خۆيان بێبەش نەكەن لەو خۆپێگەياندنە دەروونيەى دەمەو بەيان و رێنمايى دەكردن (اجعلوا ‌أول ‌نهاركم لآخرتكم وَمَا بعده لدنياكم)،[4] (سەرەتاى رۆژەكەتان دابنێن بۆ ئاخيرەتتان، ئيتر بەشەكانى ترى رۆژەكە تەرخان بكەن بۆ دنياتان).

دەمەو بەيانيان غازى ئۆزۆن زۆرە، بەڵام لەگەڵ تۆخبوونەوەى رۆژدا ئەو غازە كەم دەكات و ئەپووكێتەوە، ئۆكسجينى ناو هەواش بە هەمان شێوە كەم دەكات، ئەمەش يەكێكە لەو هۆكارانەى كە دڵخۆشيى دەهێنن بۆ كەسانێك كە نوێژى بەيانيى لە كاتى خۆيدا دەكەن، چونكە سوودمەند دەبن لە خاوێنى هەواو ئۆكسجينى پێويست بەبێ ماندووبوون دەچێتە نێو سييەكانيانەوە، وەك لە فەرموودەدا خۆشەويستمان ئاماژە بە دوو حاڵەت دەكات، كەسانێك كە شەو هەتا بەيانيى دەخەون، كەسانێكيش كە هەڵدەستن و نوێژەكەيان دەكەن، (يَعْقِدُ الشَّيْطَانُ عَلَى قَافِيَةِ رَأْسِ أَحَدِكُمْ ثَلَاثَ عُقَدٍ إِذَا نَامَ ، بِكُلِّ عُقْدَةٍ يَضْرِبُ عَلَيْكَ لَيْلًا طَوِيلًا . فَإِذَا اسْتَيْقَظَ فَذَكَرَ اللهَ انْحَلَّتْ عُقْدَةٌ ، وَإِذَا تَوَضَّأَ انْحَلَّتْ عَنْهُ عُقْدَتَانِ ، فَإِذَا صَلَّى انْحَلَّتِ الْعُقَدُ فَأَصْبَحَ نَشِيطًا طَيِّبَ النَّفْسِ . وَإِلَّا أَصْبَحَ خَبِيثَ النَّفْسِ كَسْلَانَ)،[5] (شەيتان لەسەر سەرى يەكێكتانەوە دەوەستێت، كە خەوت سێ گرێى بۆ دەدات، بۆ هەر گرێيەك هيواى شەوێكى دوورودرێژت بۆ دەخوازێت كە تيايدا لەخەو هەڵنەسيت، جا ئەگەر كەسەكە لە خەو هەستا و ناوى خواى هێنا، يەكێك لە گرێكان دەكرێتەوە، ئەگەر دەستنوێژى گرت، دوو گرێيان دەكرێنەوە، ئەگەر هەستا و نوێژى كرد، سەرجەم گرێكان دەكرێنەوە، ئيتر ئەو كەسە بە چالاكانە و دەروونێكى پاك و ئارامەوە بەيانيى دەكاتەوە، ئەگەر هەڵنەسێت و خەوتبێت، ئەوە بە دەروونێكى پيس و تەمبەڵ و تەوەزەليەوە بەيانيى دەكاتەوە).

لەناو جەستەدا هۆرمۆنێك هەيە پێى دەوترێت (كۆرتيزۆن)، ئەم هۆرمۆنە لە بەيانياندا كارايە و سێ بەرامبەرى دەمەو ئێواران كارايە، هەر بۆيە پزيشكەكان كاتێك ئەو پشكنينە بۆ كەسێك دەنووسن، رێنمايى دەكەن لە بەيانياندا پشكنينەكە ئەنجام بدات، ئەم هۆرمۆنە دەستنيشانى هێز و چالاكيى لەشى ئادەميزاد دەكات و هۆكارەكانى پێويست بۆ چالاكبوونى لەشى ئادەميزاد رێكدەخات، بەڵام لە كاتژمێژ نۆى بەيانيى بە دواوە ئەم هۆرمۆنە بەرو سستبوون دەچێت هەتا ئەگاتە دەمەونيوەڕۆ ئەگاتە ئەوپەڕى لاوازيى، لێرەدا جەستە داواى حەسانەوە دەكات، هۆرمۆنێكى تر بە ناوى ملاتۆنين رێنمايى دەنێرێت بۆ خەوتن و حەسانەوە، بۆيە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) رێنماييمان دەكات لەو كاتەدا سەرخەوێك بشكێنين، وەك دەفەرموێت (قِيلُوا فَإِنَّ الشَّيْطَانَ لَا يَقِيلُ)،[6] (قەيلوولە بكەن، چونكە شەيتان قەيلوولە ناكات).

پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەستبەردارى قەيلوولە نەدەبوو، چ لە ژيانى ئاسايى رۆژانەى، چ لەكاتى ميوانداريى و دەرچوونيدا، چ لە سەفەر و غەزاكانيشدا، هەموو رۆژانێكيش پاش نوێژى نيوەڕۆ سەرخەوى دەشكاند تەنانەت لە رۆژانى هەينيشدا خەوتنەكەى دەخستە دواى نوێژى هەينى.

سەهل دەڵێت: لەگەڵ پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) نوێژى هەينيمان دەكرد، دواى ئەوە سەرخەومان دەشكاند.[7]

جارێك دەمەو نيوەڕۆ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سەردانى ماڵى ئومموحەرامى كچى ميلحانى كرد كە خوشكى ئومموسولەيم بوو، لەوێ سەرخەوێكى شكاند، ئينجا لەخەوهەستا.[8]

تەنانەت سەروەرمان لە غەزاكانيشدا گرنگيى بە قەيلوولە دەدا، وەك جابيرى كوڕى عەبدوڵا دەگێڕێتەوە كە لە غەزايەكدا لەگەڵ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) رووەو نەجد دەچوون، دەمەونيوەڕۆ لە ناوچەيەك لاياندا، پێغەمبەريش () لەبن دارێك لايدا و سەرخەوى شكاند.[9]

تەنانەت ئەگەر جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەرخەوى نيوەڕوانى نەشكاندايە، جێى سەرنج بوو، وەك لە بەسەرهاتەكەى تەميمى داريدا دەردەكەوێت كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دواتر چوويە سەرمينبەر و هاوەڵان كۆبوونەوەو سەريان سوڕما، چونكە رۆژى هەينى نەبوو، خۆشەويستمان ئاماژەى بۆ كردن دابنيشن و فەرمووى (تَمِيمًا الدَّارِيَّ أَتَانِي فَأَخْبَرَنِي خَبَرًا مَنَعَنِي الْقَيْلُولَةَ مِنَ الْفَرَحِ وَقُرَّةِ الْعَيْنِ ، فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَنْشُرَ عَلَيْكُمْ فَرَحَ نَبِيِّكُمْ)،[10] (تەميمى دارى هات بۆ لام و بەسەرهاتێكى بۆ باسكردم كە وايكرد لە خۆشيياندا سەرخەوى نيوەڕۆ نەشكێنم، جا حەزم كرد خۆشحاڵى پێغەمبەرەكەتان لەنێوتاندا بڵاوبكەمەوە).

توێژێنەوەكانى سەردەم بەو ئەنجامە گەيشتون كە ئەگەر كارمەند لە كاتى ئيشكردندا 45 خولەك حەسانەوەى پێ بدرێت، ئەوە بە رێژەى 25% وزە و چالاكيى لە كارەكەيدا زياد دەكات.

بەپێى توێژينەوەيەكى يۆنانى كە لە ماوەى شەش ساڵدا لەسەر 23 هەزار كەس ئەنجام درا، كەسەكان تەمەنيان لەنێوان 20 بۆ 86 ساڵيدا بوو، ئەو كەسانەى سەرخەوى رۆژيان هەبووە، ئەگەرى تووشبوون بە جەڵتەى مێشك و دڵ لەنێوياندا كەمتر بووە.