تۆمەتی شێتی بەرامبەر بە پێغەمبەری خوا
یەكێكی تر لەو گومانانەی سەبارەت بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ورووژێنراوە بریتیە لە گومانی شێتی، بە راستیش گومانەكە هێندە ناڕەوایە كە ئەگەر قورئانی پیرۆز باسی نەكردایە، هیچ لەسەری نەدەڕۆیشتین، بەڵام لەبەرئەوەی قورئان لە چەند شوێنێكدا ئەو تۆمەتەی بێباوەڕانی باسكردووە، بە كورتی قسەیەكی لەسەر دەكەین، بزانین ئەم گومانە واتای چیە و لە كوێوە سەرچاوەی گرتووەو بۆچی بێباوەڕان ئەو تۆمەتەیان بڵاوكردۆتەوە؟
شێتی واتە شاردنەوەو رووپۆشكردنی عەقڵ بە پەردەیەك كە ئیتر دەرفەت نەدات بە دەركەوتن و كارابوونی عەقڵ، ئیتر هەموو عەقڵ لەكاربخات یان بەشێكی بێت، واتە عەقڵ بە تەواوەتی یان بە شێوەیەكی رێژەیی بە ئەركی خۆی هەڵناسێت، ئەمەش لە ئاكار و رەفتاری كەسەكەدا رەنگ دەداتەوەو جیاوازیەك لەنێوان ماوەی خاوەندارێتی عەقڵ و بێعەقڵی یان كەمعەقڵیدا دروست دەكات.
بێباوەڕان بە درێژایی مێژوو ئەو تۆمەتەیان داوەتە پاڵ پێغەمبەران، چونكە كاتێك پێغەمبەرەكەیان ناسیوە پێش پێغەمبەرایەتی، زۆر لێی رازی بون، بەڵام دواتر كە بووە بە پێغەمبەر و پەیامێكی بۆ هێناون كە لە ئاستی بیركردنەوەو رەزامەندی ئەواندا نەبووە، ئەوەیان بە شێتبون لێكداوەتەوە، واتە ئەوەی لەگەڵ روانینی خۆیاندا نەگونجاوە، یەكسانیان كردووە بە شێتی، (قَالُوا يَا صَالِحُ قَدْ كُنْتَ فِينَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَذَا أَتَنْهَانَا أَنْ نَعْبُدَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا وَإِنَّنَا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ) (هود: ٦٢) (هۆزەكەی لەوەڵامدا وتیان: ئەی صالح! بەراستیی تۆ بەرلەوە ئەم قسانە بكەیت جێی هیواو ئومێدی ئیمە بوویت، چاوەڕوانبووین ببیتە سالارو گەورەمان، كەچی بەوقسانە بێ هیوات كردین! ئایا لەپەرستنی پەرستراوەكانی باووباپیرانمان رێمان لێدەگریت؟ وە بەراستی ئێمە بەرامبەر ئەوخوایە بانگمان دەكەیت بیپەرستین بەگومان و دوو دڵین).
یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی شێت ئەوەیە كە هەر كردار یان گوفتارێكی شتێكی نائاسایی و كتوپڕی تێدایە، واتە ئەگەر قسەیەكت بۆ بكات یان شتێ ئەنجام بدات، نازانیت كۆتاییەكەی چیە، چاوەڕێی هەر ئەگەرێكی لێ ئەكەیت، بۆیە زۆرجار خەڵكێك حەز بە دواندنی شێتەكان دەكەن، ئەو كارەش زۆرجار سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ حەزی سەرنج راكێشانی خەڵك.
پێغەمبەری ئیسلام یەكەم پێغەمبەر نیە تۆمەتی شێتی درابێتە پاڵ، بەڵكو پێغەمبەرانی تریش ئەو تۆمەتەیان دراوەتە پاڵ، وەك خوای گەورە دەفەرموێت (كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ) (الذاریات: ٥٢) (باوی هۆزەكانی پێش ئەمانیش هەر وابوو، هەر پێغەمبەرێك خوا ناردوویەتیی و چووە بۆلای هۆزەكەی ئیللا هەر پێیان وتووە جادوگەرە، یان شێتە).
بۆ نموونە فیرعەون هەمان تۆمەت دەداتە پاڵ پێغەمبەر مووسا (قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ) (الشعرا‌ء: ٢٧) (وتی: خەڵكینە! وا دیارە ئەو پێغەمبەرەی كە بۆ ئێوە نێردراوە دێوانەو شێتە!!).
فیرعەون ناچار بوو پەنا ببات بۆ تۆمەتی شێتی، چونكە هەر تۆمەتێكی تر دەبوویە تانەیەك بەنێو چاوانی خۆیەوە، چونكە مووسا پێغەمبەر پێشتر لە ماڵی فیرعەوندا گەورە بووبوو و فیرعەون وەك كوڕی خۆی تەماشای دەكرد، لە كۆڕ و كۆبوونەوەكاندا دەیدا بە شان‌و باڵیدا و وەسفی دەكرد، ئێستا هەر تۆمەتێكی دزی یان بێڕەوشتی یان سەركەشی بدایەتە پاڵ، دەبوو بە عەیبە بۆ وەسفەكانی پێشووی، بەڵام تۆمەتی شێتی جیاواز بوو، واتە پێشتر كێشەی نەبووەو ئێستا بەهۆی شێتبوونەوە لێی شێواوە.
هەروەها هەمان تۆمەت ئاڕاستەی پێغەمبەر نووح دەكرێت (وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ (23) فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَنْزَلَ مَلَائِكَةً مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ (24) إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّى حِينٍ (25)) (المۆمنون: ٢٣ - ٢٥)، (بێگومان ئێمە (نووح)ی پەیامبەرمان ناردە لای هۆزەكەی خۆی، تا هۆشیاریان بكاتەوە، ئەوسا پێیگوتن: ئەی هۆزەكەم! تەنها خوا بپەرستن، چونكە جگە لەو هیچ پەرستراوێكی تری راستەقینە بۆئێوە نیە، دە ئایا هێشتا ناترسن و پارێز ناكەن لەپەرستنی غەیری ئەوو، كۆتایی ناهێنن؟ جا گەورە گەورەكانی هۆزەكەی، -كە خوانەناس و بێ باوەڕ بوون- وتیان: ئەم (نووح)ـەیش هەر مرۆڤێكە وەكو ئێوە، هیچ پلەو پایەیەكی لەئێوە زیاتر نیە! ئەیەوێ خۆی بەسەر ئێوەدا زاڵ بكا، جا كەوابوو وریابن! نەخەڵەتێن، سەرباری ئەوەش ئەگەر خوا ویستبای پەیامبەرێك بنێرێ، فریشتەی دەنارد، نەك ئادەمیی، جا كەوایە با ئەو هەر بۆخۆی بڵێ، ئێوەش بەگوێی مەكەن، ئەم قسەوباسە كە نوح دەیكا (داوای پێغەمبەرێتی و، یەكخواپەرستی) تا ئێستا ئێمە لە باووباپیرانمانەوە نەمان بیستووە، كەوایە با هەر بۆخۆی بڵێ، دیارە ئەو هیچ بەڵگەیەكی بەدەستەوە نیە، سەرەڕای ئەوەش، بە بۆچوونی ئێمە، هەر پیاوێكە تووشی نەخۆشی شێتی بووەو عەقڵی تێك چووە، وا باشە تا ماوەیەك خۆتان بگرن و چاوەڕوان بن، هەتا شێتیەكەی نامێنێ یا لەناو ئەچێ، یان بەشكو بگەڕێتەوە سەر بەرنامەو ئایینەكەی ئێوە).
ئەوان بە هیچ جۆرێك تێنەئەگەیشتن لەوەی نووح چۆن دەبێت لە وشكانیەكدا كەشتیەكی گەورە دروست بكات، دەبێت جگە لە شێتی چی واتایەكی تری بۆ دابنرێت، مادەم لێی تێنەگەیشتن، ئیتر واتای شێتی دەگەیاند.
هەروەها بە هوود پێغەمبەریان دەوت (قَالُواْ يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِكِي آلِهَتِنَا عَن قَوْلِكَ وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ (53) إِن نَّقُولُ إِلاَّ اعْتَرَاكَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوَءٍ قَالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللهِ وَاشْهَدُواْ أَنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ (54)) (هود: ٥٣ - ٥٤) (وتیان: ئەی هوود! تۆ بەڵگەیەكی رۆشنی وات بۆ نەهێناوین، ببێتە نیشانەی راستیت، تا ئێمەش باوەڕ بكەین تۆ پێغەمبەری خوایت، چاكیش بزانە هەرگیز ئێمە لەبەرقسەی تۆ واز لەخواكانی خۆمان ناهێنین و قەتیش باوەڕت پێناكەین، وە لەسەر قسەی خۆمان سوورین، و هەر ئەمەندەش دەڵێین كەهەندێ لەخواكانمان دەستیان لێ وەشاندویت، سەرت لێ تێكچووە، چونكە بەخراپە ناویان دەبەیت، هود وتی: بێگومان من خوا بە شایەت دەگرم و ئێوەیش بەشایەت بن كە: بەڕاستیی من لەو بتانە ئێوە دەیانكەنە هاوبەشی خواو ئەیانپەرستن بەریی و بێزارم).
كێشەكە لەوەدایە ئەو كەسانەی ئەو تۆمەتانەیان دەدایە پاڵ پێغەمبەران، كەسە شەقاوەو زۆر لاسارەكان بوون نەوەك كەسە زانا و شارەزا و ژیرەكانیان (كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا (11) إِذِ انْبَعَثَ أَشْقَاهَا (12)) (الشمس: ١١ - ١٢) (سەموودی ئوممەتی "صاڵح پەیامبەر" سزای (تەغوا)یان بە درۆ زانی، ئەو دەمە كە بە پەلە نەگبەتترینیان هەستایە سەر پێ بۆ كوشتنی وشترەكە).
لە قورئانی پیرۆزدا یانزە جار وشەی شێت هاتووە، واتە لە هەموو تۆمەتەكانی زیاتر تۆمەتی شێتی باسكراوە، هۆكارەكەش ئەوە بووە پەیامی پێغەمبەران لە ئاستی بیركردنەوەو ویستی خەڵكی ئەو سەردەمەدا نەبووەو ئامادە نەبون بیركردنەوەو ئاكاریان بەو چەشنە بگۆڕن، بەمە تۆمەتی شێتییان داوەتە پاڵ پێغەمبەران.
(وَقَالُوا يَا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ (6) لَوْ مَا تَأْتِينَا بِالْمَلَائِكَةِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ (7)) (الحجر: ٦ - ٧) (بێ باوەڕەكان -بەگاڵتەوە- بەپەیامبەریان گوت: ئەی ئەو كەسەی - وەك خۆت دەەڵێیت - قورئانت بۆ هاتووە! دڵنیابە تۆ دێوانەو شێتی! باشە! ئەگەر تۆ لەڕاستگۆیانیت - كە دەڵێیت من پەیامبەرم- دە بۆ فریشتەكان ناهێنیتە لامان با شایەدیت بۆ بدەن كە: تۆ پێغەمبەریت).
(قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ) (الشعرا‌ء: ٢٧) (وتی: خەڵكینە! وا دیارە ئەو پێغەمبەرەی كە بۆ ئێوە نێردراوە دێوانەو شێتە!!).
(ويقولون أئنا لتاركوا آلهتنا لشاعر مجنون) (الصافات: ٣٦) (دەشیانگوت: ئایا ئێمە بۆ شاعیرێكی شێت و لێوەی وەكو موحەممەد، واز لە خواكانمان بێنین؟!).
(كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ) (الذاریات: ٥٢) (باوی هۆزەكانی پێش ئەمانیش هەر وابوو، هەر پێغەمبەرێك خوا ناردوویەتیی و چووە بۆلای هۆزەكەی، ئیللا هەر پێیان وتووە جادوگەرە، یان شێتە).
(كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَكَذَّبُوا عَبْدَنَا وَقَالُوا مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ) (القمر: ٩) (پێش (قوڕەیش)، (گەلی نووح)یش بێباوەڕیییانكرد، جا بەندەی ئێمەیان (نووح) بە درۆزنزانیی و بڕوایان پێ نەهێناو وتیان: دێوانەو شێتە، وە لە گەیاندنی پەیامەكەی خوا رێگری كرا).
(وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ) (القلم: ٥١) (وە بەڕاستی ئەی پێغەمبەر! ئەوانەی كە كافرو بێ بڕوا بوون نزیكە لە ڕق و دوژمنایەتیدا بە چاویان هەڵت دێرن، وەختێ كە قورئانیان بیست وە لەگەڵ ئەوەیشدا دەڵێن: بەڕاستی ئەو (موحەممەد)ـە شێتە!).
خوای گەورە دڵنیایی دەداتە پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) كە شێت نەبووەو ئەو تۆمەتەی دراوەتە پاڵی راست نیە، (فَذَكِّرْ فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلا مَجْنُونٍ) الطور: ٢٩) (جا كەوابوو تۆش ئەی موحەممەد! ئامۆژگاری بەردەوام بكە، ئەتۆش بە هۆی چاكەی خواوەندتەوە بە پێغەمبەرێتی، نوقڵانە لێدەرو شێت نیت).
هەموو خەڵكی تر و دەوروبەری پێغەمبەریش دڵنیا دەكاتەوە كە پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) شێت نیە، (وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ) (التكویر: ٢٢) (یارو هاوڕێكەتان موحەممەد شێت و لێوە نیە).
كەسێك كە كێشەی عەقڵی هەبێت و بچێت بۆ لای پزیشكێك، پزیشكەكە دوای دڵنیابوونەوە دەڵێت ئەم كەسە (شیزۆفینیا) ی هەیە، بەڵام لەسەر زمانی خەڵك بە شێتی ناودەبرێ، بەڵام لە بنەڕەتدا بریتیە لە تێكچوونی فەرمانەكانی مێشك، واتە مێشك ناتوانێت بە دروستی زانیاریەكانی بنێرێت، بۆیە كە شێتێك دەبینیت گوێی لە زۆر شت نیە، جار هەیە لەسەر شەقام دەخەوێت، جلوبەرگ و جەستەی پیسە، گوێی لە گەرما و سەرما نیە، گریان و پێكەنینی نائاساییە، جل لە خۆی دادەماڵێ، شوێن ناناسێتەوە، بە كورتی چ لە رووی بیركردنەوەو چ لە رووی ئاكارەوە بارێكی نائاسایی تووش ئەبێت، ئەمە زۆرجار بەهۆی كاری فەسلەجی جەستەوە روودەدات، جاری وایش هەیە سیفەتی بۆماوەیی كاریگەری دەبێت.
هەندێ جار وا پێناسەی شێتی كراوە كە بریتیە لە هەر بیركردنەوە یان هەڵسوكەوتێ دژی شەپۆلی بیركردنەوەو هەڵسوكەوتی كۆمەڵگەیەك بێت لە كات و شوێنێكی دیاریكراودا، واتە لە پێناسەی ئەم جۆرە كەسانەوە لادان لە باوی فیكری و رەفتاری ناو كۆمەڵگە بریتیە لە شێتی، بۆ نموونە باوی ناو كۆمەڵگەیەك وایە هەموان مەی بخۆنەوە، یان هاوڕەگەزبازی هەبێت، یان دەیان شتی تر، لادان لەو بیركردنەوە یان رەفتارە بە شێتی یان ناتەواوی عەقڵی پێناسە دەكەن، لە كۆنیشد وتراوە چوویتە شاری كوێران دەست بگرە بە چاوتەوە، ئەمە لە روانگەیەكەوە ئەو واتا جوانەی هەیە كە هەستی نابینایی لە خۆتدا دروست بكەو هەستی نابیناكان مەڕووشێنە، بەڵام واتا سلبیەكەی ئەوەیە كە كۆمەڵگە چۆن بوو تۆیش وابە، نابێ ببیتە چاوساغی كۆمەڵگەیەكی نابینا، بۆ نموونە لە سەردەمی رژێمی بەعسدا كاتێ كورد دەچەوسێنرایەوە، خەڵكێكی زۆر بەو ستەمە رازی بوون، خەڵكانێ بوون بە پێشمەرگەو خەباتی شاخیان دەستپێكرد، ئەگەر لە شاری كوێراندا دەستیان بە چاویانەوە بگرتایە، دەبوو ئەوانیش بەو ستەمە رازی ببوونایە، لە دیدی خەڵكانێكەوە ئەوە شێتیە كەسێك بچێت خۆی بە كوشت بدات، بەڵام كەسێكی عاقڵ سەیری مەسەلەكە بكات، نەك بە شێتی ناوزەدی ناكات، بەڵكو هێمای پاڵەوانێتی و شكۆمەندی دەداتە پاڵ.
بێباوەڕان لە چی شتێك تێنەدەگەیشتن؟
بێباوەڕەكان گلەیی ئەوەیان هەبوو كە ئەوەی پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) باسی دەكات، پێچەوانەی پەیامی باوباپیرانیانە (بَلْ قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ ) (الزخرف: ٢٢) (نەخێر، هیچ بەڵگەیەكیان نیە، بەڵكو ئەوە نەبێ كە ئەڵێن: ئێمە باوو باپیرانمان لەسەر ئایین و مەزهەبێكی ئاوا دیوە، بەڕاستی ئێمەیش بە شوێن ڕێبازی ئەواندا ڕێنموون ئەبین و هەنگاو هەڵ دەگرین)، یان دەیانوت ئەم شتە نوێیەو پێشتر نەبووە، ئێستا بە ویستی خۆی دایناوەو فڕی نیە بە پەیامی خواوە (مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ (7) أَأُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْ ذِكْرِي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ (8)) (ص: ٧ - ٨)، (ئەمەی موحەممەد دەیڵێ بۆ پەرستنی یەك خوا، ئێمە لە ئایینی عیسادا نەمان بیستووە ئەم یەكخواپەرستیە هەر درۆو ساختەو هەڵبەستراوە! ئایا لە نێوان ئێمەدا كە ئەو هەموو دەوڵەمەندو پیاو ماقووڵەمان تێدایە قورئان بۆ ئەو هاتووە؟! نەخێر، نكوڵیكردنی قورئان لە ڕووی زانستەوە نیە، بەڵكو لە بنەرەتا لە شكدان لە قورئانی من، نا، بەڵكو جارێ سزای منیان نەچێژتووە)، لای باوباپیرانی ئەوان فرەخودایی باو بووە، ئێستا لوتكەی ناتەواویە ئەو هەمووە خودایە بگۆڕنەوە بە تاقە خوایەك (أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهًا وَاحِدًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ) (ص: ٥)، (ئەرێ هەموو خواكانی كردۆتە یەك خوا؟! بەراستیی ئەمە كە موحەممەد دەیڵێ، شتێكی سەیرو سەمەرەیە!).
كاتێك لەم پەیامە نوێ و دیدە جیاوازە تێنەدەگەیشتن، خێرا تۆمەتی شێتییان دەدایە پاڵ، (وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ) (القلم: ٥١)، (وە بەڕاستی ئەی پێغەمبەر! ئەوانەی كە كافرو بێ بڕوا بوون نزیكە لە ڕق و دوژمنایەتیدا بە چاویان هەڵت دێرن، وەختێ كە قورئانیان بیست وە لەگەڵ ئەوەیشدا دەڵێن: بەڕاستی ئەو (موحەممەد)ـە شێتە!).
بەڵام خوای گەورە وەڵامی گومانەكەیان دەداتەوەو دەفەرموێت (إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ (19) ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ (20) مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ (21)) وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ (22)) (التكویر: ١٩ - ٢٢)، (سوێند بەوانە هەموو، بێگومان ئەم قورئانە قسەو وتەی نێرراوێكی بەڕێزە كە فریشتەی نیگاو سروشە، خاوەنی هێزو مەكانەتە، لای عەرشی (خوا)ش زۆر بەڕێزو پایە بەرزە، لەوێش (لە ئاسماندا) فەرمانڕەواو قسە بیسراوە، ئەمین و دەست پاكە لەو سروشەدا دەیهێنێ، هیچ خیانەتی تێدا ناكا، یارو هاوڕێكەتان موحەممەد شێت و لێوە نیە، وەك ئێوە دژی پڕوپاڵانتە دەكەن).
ئەزموونی چل ساڵی پێشووتری پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) لەناو مەككەدا بەس بووە تا بیسەلمێنێت ئەم كەسە شێت نەبووەو رۆژێ لە رۆژانیش چاوەڕوانی شێتبوونی لێ نەكراوە، بەڵام پەیامەكەی هێندە جیاواز بووە عەقڵی ئەوان بەرگەی نەگرتووە، كێشەكەشیان ئەوە بووە ویستوویانە هەرچیەك عەقڵیان بیگرێت و بە حەز و تێگەیشتنی خۆیان بێت، ئینجا باوەڕی پێ بهێنن.
لەو پەیامەدا كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هێنابووی بڕێ شتی نامۆ بەوان باس كرابوو:
(إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ (1) وَإِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ (2) وَإِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ (3) وَإِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ (4) وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ (5) وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ (6) وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ (7) وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ (8) بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ (9) وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ (10) وَإِذَا السَّمَاءُ كُشِطَتْ (11)) (التكویر: ١ - ١١)، (كاتێ خۆر پێچرایەوەو تاریك بوو، وە دەمێك ئەستێرەكان هەڵوەرین و، لە جێگەی خۆیاندا ترازان و كەوتنە خوارێ، و دەمێك كێوەكان خرانە بزووتن و لەرزەو، بوونە گەردو نیشتنە ئاسمان، ئەو حەلەی وشترە ئاوسەكان بەرەڵڵا كران و پشتگوێ خران و لێیان نەپرسرایەوە، یان كاتێ هەورەكان لە باران بارین خران، و كاتێ گیانلەبەرانی كێویی كۆ كرانەوە، و كاتێ دەریاكان تەقێنرانەوەو گڕ دران لە ئاگرو هەڵگیرسان و هەموو بوونە یەكپارچە ئاگر، و كاتێ هەموو گیانەكان جووتكرانەوە لەگەڵ لاشەی خۆیاندا، و كاتێ كیژی زیندە بە چاڵكراو پرسیاری لێكرا، بەهۆی چ تاوانێكەوە كوژرا..؟! دەمێك نامەو پەڕاوەكانی كردەوەكان واڵا كران بۆ لێكۆڵینەوەو پاداش و تۆڵە، و كاتێ ئاسمان لە جێگەی خۆیدا ترازاو داماڵرا).
بێباوەڕەكان نەیانئەتوانی بڕوا بەوە بكەن رۆژێ ئەم شتانە روودەدەن، یانی چۆن خۆرێ كە هەزارەها ساڵە وەك خۆیەتی، ئێستا كەسێك بێت و بڵێت رۆژێ دێ دەكوژێتەوە؟! ئەستێرەكان چۆن هەڵئەوەرن؟! دەكرێت دەریا گڕ بگرێت؟!
لە كاتێكدا هیچیان لە بارەی منداڵ و خەلقی مرۆڤەوە نەدەزانی، پێغەمبەری خوا باسی شێوازی سەرەتای دروستبوونی مرۆڤی بۆ دەكردن (وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ (12) ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ (13) ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ (14)) (المۆمنون: ١٢ - ١٤) (بێگومان ئێمە مرۆڤی یەكەممان لە پاڵاوتەو پوختەیەك لەقوڕ بەدی هێنا، لە پاشان نەوەكەیمان كردە تنۆكە ئاوێك (نوتفە)و لە بنكەو قەرارگایەكی زۆر مەحكەمدا دامان مەزراندو لەنگەرمان پێگرت، لەپاشان (مەنی)یەكەمان كردە خوێنێكی وەستاوی هەڵواسراوی شێوە زەروو و خۆی بەدیواری منداڵداندا هەڵواسیی، خوێنە هەڵواسراوەكەشمان كردە پارچە جوراوێك، جا ئەو پارچە جوراوەیشمان كردە كرۆك و ئێسك، ئینجا گۆشتمان كرد بە بەر ئێسكەكاندا، پاشان كردمانە شێوەی دروستكراوێكی تر، زۆر گەورەو پڕ بەرەكەتە ئەو خوایەی كە باشترینی دروستكەرانەو، هەر ئەویشە دەس ڕەنگین).
یان باسی رۆیشتن و جووڵەی شاخەكانی دەكرد (وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ ) (النمل: ٨٨)، (لە كاتی نەفخەی یەكەمدا تۆ كێوەكان دەبینی وا دەزانیت وەستاون و ناجوڵێن و تەكان نادەن، كەچی وەك هەور بە توندی دێن و دەڕۆن و لە جووڵە دان و لەجێی خۆیان ترازاون، ئەوەش كاری ئەو خوایەیە كە هەموو شتێكی زۆر بە ڕێك و پێكی دروست كردووە، بەڕاستیی ئەو زاتە زۆر ئاگایە بە هەر كارێ ئێوە بیكەن).
یان باسی چوونە ناو گەردوون و فڕینی ناو ئاسمانی بۆ دەكردن، ئەوانیش سواری وشتر و لوتكەی شاخەكان زیاتر، لەوە بەرزتریان بە خۆیانەوە نەدیبوو و عەقڵیشیان تەنها بۆ شتی وا دەچوو، (لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَنْ طَبَقٍ) (الانشقاق: ١٩)، (سوێند بەوانە ئێوە پلە بە پلە دەگەن).
باسی زیندووبوونەوەی بۆ دەكردن، ئەوانیش سەریان سوڕ دەما یانی چی زیندووبوونەوە (وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلَى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ (7) أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِيدِ (8)) (سبأ: ٧ - ٨)، (ئەوانەی بێ بڕوا بوون هەندێكیان بە گاڵتە كردن بە زیندووبوونەوە بە هەندێكیانیان وت: ئایا دەتانەوێ پیاوێكتان نیشان بدەین هەواڵتان بداتێ؟ كاتێ ئێوە مردن و لە گۆڕەكانتانا ڕزین و هەپروون هەپروون كران و بوونەوە گڵ، كە ئێوە بۆ جارێكی تر، سەر لە نوێ دروست دەكرێنەوەو زیندوو دەبنەوە؟ نازانین ئاخۆ بەدەست ئەنقەست درۆ لەسەر خوا دەكا! یان شێتە؟ نەخێر هەرگیز موحەممەد نە درۆ دەكاو نە شێتە، بەڵكو ئەوانەی وا بڕوایان بە پاشە رۆژ نییە، لە ناو سزاو سەر لێشێواوییەكی دوور لە هەق و رێنمایی دان). دەی دوای زیاتر لە سیانزە سەدە ئینجا زانست دەیسەلمێنێت كە كلێنچكی مرۆڤ ئێسكێكی تێدایە كە بە هیچ شتێك نافەوتێت و هەتا هەتایە دەمێنێتەوە،
ئەمانە و سەدان بابەتی تر كە لە قورئان و فەرموودەدا باسكراون و پاش چەندین سەدە ئینجا مرۆڤ توانیویەتی بە زانست حەقیقەتیان بسەلمێنێت، سەدان و بگرە هەزاران شتی دیكەشیان تێدایە كە تا ئێستاش كەس لێیان تێنەگەیشتووەو رۆژگاری خۆی دەردەكەون.
ئەم باس‌وخواسانە كە لەگەڵ عەقڵی ئەوكاتی خەڵكەكە یەكیان نەدەگرتەوە، وایانكرد بێباوەڕەكان لە بری رازیبوون بە پەیامەكە، تۆمەتی شێتی بدەنە پاڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، هەرچەندە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هێندە راستی تری سەردەمی خۆیانی بۆ باسكردبوون كە بەس بوو ببێتە بەڵگەی راستی پەیامەكەی، بەڵام ئەوان دەیانویست پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە بازنەی سەردەم و عەقڵی ئەوان نەچێتە دەرەوەو تەنها قسەیەك بكات هەم ئەوان لێی تێبگەن، هەم بە حەز و ویستیشیان بخوات.
لە راستیدا پەرستشەكەی ئەوان زیاتر پێچەوانەی عەقڵ بوو، ئەوان بتیان دەپەرست، بتێ كە خۆیان دروستیان دەكرد و هیچ گیانێكی تێدا نەبوو، كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو مەیانپەرستن و ئەوانە هیچ نین، بێباوەڕانیش پەرچەكرداریان دەنواند و تۆمەتی شێتییان دەدایە پاڵی، بۆ ئەوەی گومان و ژاوەژاوێ لەسەر پەیامەكەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دروست بكەن و هەر كەس ویستی گوێ لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بگرێ، ئەو گومانەی لەبەردەستدا بێت كە دەكرێت ئەم قسانە هی شێتێك بن، یان كەسێك هاتە مەككەو ناوی بیست و ویستی بچێت بۆ لای، كە پێی وترا ئەوە شێتە، ئیتر نەچێت بۆ لای، ئەگەریش هەر چوو، زۆر گرنگی پێ نەدات و وەك شێتێ تەماشای بكات.