پێغەمبەری خوا (صلى الله علیە وسلم) لە فەرموودەیەكدا دەفەرموێت: (ولم یكن من خلق الله احد ابغص الی من شاعر او مجنون)[1] (لەناو خەلقی خوادا هیچ شتێ نەبوو هێندەی شاعیرێتی یان شێتی لام بێزراو بێت)

ئەگەر تەماشای ئایەتەكانى قورئانی پیرۆز بكەین لە دەیان شوێندا باس لە گرنگی و گەورەیی عەقڵ و خستنەكاری عەقڵ دەكات، رەخنە لەوانە دەگرێت كە عەقڵ بەكارنایەنن، تەنانەت رەخنە لەوانەش دەگرێت كە خۆیان سەرخۆش دەكەن و بۆ ماوەیەك بێبەش دەبن لە بەهرەی عەقڵ:

(وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ) (المائدە: ٥٨) (هەركە بۆ نوێژكردن بانگ دەڵێن، ئەمانە لاقرتى و گەمەو گاڵتەى پێدەكەن، ئەوەش چونكە گەلێكى نەفام و بێ عەقڵ و بێ ئاوەزن و، بیر لە پاشەرۆژى خۆیان ناكەنەوە).

(أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الآرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آَذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الآبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ) (الحج: ٤٦) (ئاخۆ هێشتا ئەوانە بەزەوییدا نەگەڕاون؟ تا ببنە خاوەن دلآن و ڕاستییەكانى پێ دەرك بكەن؟ وە یاگوێچكە گەلێكى ژنەوا كە بانگى ڕاستیى پێ ببیستن؟ واتە: ئەوانە هەر وەك دڵ و گوێیان نەبێ وایە، بۆیە بەژیرانە نابینن و نابیسن و بیر ناكەنەوە؟ لەڕاستیدا چاو كوێر نابن، بەڵكو ئەو دلآنە كوێر دەبن و هێزى دەرك كردنیان نامێنێ و بینایى خۆیان لەدەست دەدەن).

لە ژیاننامەی پێغەمبەری خواشدا (صلى الله علیە وسلم) تەماشا بكەیت هیچ شێتێ شوێنی نەكەوتووەو لە دەوری كۆنەبووەتەوە.

هۆكارێكی تۆمەتی شێتی كە دراوەتە پاڵ پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم)، بریتی بووە لە باسكردنی وەحی و هاتنى جیبریل بۆ لاى، چونكە ئەوان باوەڕیان وابوو دەبێت هەرچیەك باس بكرێت هەستی پێ بكرێت، واتە هەمان فەلسەفەی ماددیگەرایی كە ئەمڕۆ هەیە، هەرچیەك هەستی پێ نەكرێت بوونی نیە و باسكردنیشی بریتیە لە شێتی، دەیانوت موحەممەد تێكچووە دەڵێت فریشتەیەك دێت بۆ لام و وەحیم بۆ دێنێ لاى خواوە، خوایەكی تاك و تەنها كە هەموو شتی بەدەستە، نە خواكەی ئەبینرێ و هەستی پێ ئەكرێ، نە كەسیش ئەو كەسەی دیوە كە وەحی بۆ دێنێ، تووشی خەڵەفاوی و تێكچوون بووەو لە خۆیەوە قسەی نامەعقول ئەكات، واتە تۆمەتەكەیان لەمەوە سەرچاوەى گرتبوو.

ئەو پەیامەی پێغەمبەری خوا (صلى الله علیە وسلم) هێناویەتی لە ئاستێكی هێندە بەرزدایە، كە بێباوەڕەكانى دوێنێی قوڕەیش و مولحیدەكانى ئەمڕۆ نەیانتوانیوە لە هەمووی تێبگەن، بۆیە ناچارن تۆمەتی شێتی بدەنەپاڵ، بۆ بێباوەڕانی قوڕەیش شێتی بوو كەسێك باس لە وردەكاری دروستبوونی كەون و پێكهاتەی منداڵ و جووڵەی خۆر و مانگ و سیستمی تەندروستی خۆراك و ژمارەی ئێسكی مرۆڤ و پێكهاتەى جەستەیی مرۆڤ و دەیان و سەدان شتی تری لەو چەشنە بكەیت، بۆیە هەرچیەك لە ئاستی عەقڵی ئەواندا نەبوایە، دەبوو تۆمەتی شێتی بدەنەپاڵ، ئەمڕۆش هەمان سیناریۆ دووبارە دەبێتەوەو كەسانێك ئاستی زانستی ئەمڕۆ و پلەى عەقڵی خۆیان دەكەنە پێوەر بۆ راستی و ژیری و هەرچیەك لاى ئەوان عەقڵ نەیگرێت، بەرپەرچی ئەدەنەوەو بە شێتی لە قەڵەم دەدەن، خوا ئەزانێت چەند ساڵ و سەدەی دەوێت تا وەك دوێنێی بێباوەڕانی قوڕەیش راستیەكانى تری قورئان و فەرموودەو لاوازى عەقڵی نەیارانی ئەمڕۆی ئیسلام دەربكەون.

واتە لە سەرێكەوە رەخنەیان لە باسی هاتنى پەیامەكەو سەرچاوەكەی دەگرت و ئەوەیان بە شێتی دەزانی، لە لایەكی تریشەوە رەخنەیان لە خودی پەیامەكەو وردەكاریەكانی هەبوو و بە قسەی شێتانەیان دەدایە قەڵەم.

كاتێك پێغەمبەرى خوا (صلى الله علیە وسلم) سروشی بۆ دابەزى جۆرێك لە دڵەخورپێ دایگرت و گەڕایەوە ماڵەوە بۆ لاى خەدیجەى كچی خوەیلیدی خێزانى، فەرمووى:  (دامپۆشن، دامپۆشن)، دایانپۆشی تا حاڵی ئاسایی بوویەوە، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) بارەكەى گێڕایەوە بۆ خەدیجەو فەرمووى: (لقد خشیت على نفسی)، (بەراستی لە حاڵی خۆم دەترسم)، خەدیجەش پێی وت: نەبەخوا هەرگیز خوا سەرشۆڕ و شكت خواردەت ناكات، چونكە تۆ پەیوەندى خزمایەتی دەگەیەنیت و ئەركی قورس و هاوكارى لەئەستۆ دەگریت و دەستگرۆیی هەژار و مایەپووچان دەكەیت و رێزى میوان دەگریت و خزمەتى دەكەیت و پاڵپشت و دڵدەرەوەى بارشێواوانیت، ئینجا پاش ئەو دڵدانەوەیە، خەدیجە پێغەمبەرى خواى (صلى الله علیە وسلم) برد بۆ لاى وەرەقەى كوڕی نەوفەل كە كابرایەكى نەصرانى بوو و نووسینی عیبرانیشی دەزانى، كابرایەكى پیری نابینا بوو، خەدیجە پێی وت ئامۆزاكەم گوێ لە برازاكەت بگرە، وەرەقە بە وردى گوێی گرت لە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) و دواجار پێی وت كە ئەو بووە بە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم).[2]

واتە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) خۆی پێش هەموو بێباوەڕان بیری لەو ئەگەرە كردۆتەوە كە نەبادا دەستی لێ وەشێنرابێت یان زیانێ بەر عەقڵی كەوتبێت یان هەر شتێكی تر كە لەژێر فەرمایشتی (خشیت على نفسی) دا كۆدەبێتەوە، چونكە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) كەسێكی دەوڵەمەند نەبووە، بەڵكو لە مەككەدا بە خاوەن عەقڵ و حیكمەت ناسراوە، بۆیە ترسەكەی بۆ لەدەستدانی ئەم سەرمایە عەقڵی و ژیریەیە نەوەك هەر شتێكی تر، وەك لە فەرموودەیەكی تردا بە روونی هاتووە بە خەدیجەی فەرموو (قد خشيت أن يكون قد خالط عقلي شيء)[3] (دەترسم عەقڵم شتێكی تێكەڵ كردبێت)، بەڵام خەدیجە بە بەڵگەوە دەیسەلمێنێ كە مەسەلەكە ئەوە نیە و دواتریش دەچنە لاى وەرەقەو وردەكاری لە مەسەلەكەدا دەكەن و دڵنیا دەبنەوە كە مەسەلەكە پێغەمبەرایەتیە نەوەك شێتی و دەست لێ وەشاندن.

یەكێك لەو رووداوانەى ناو ژیانی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) كە كراوە بە بەڵگە بۆ ئەوەی تووشی شێتی بووە، لە ریوایەتێكەوە وەرگیراوە كە باس لەوە دەكات پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) لە سەرەتاى دابەزینی وەحیدا كە ماوەیەك وەحی لێ بڕا، چووەتە سەر شاخێك و چەند جارێك هەوڵی خۆكوشتنی داوە،

فەرموودەكە لە صەحیحی بوخاریدا لە دوو شوێنی جیاوازدا هاتووە:

یەكەم: لە (كتاب تفسير القرآن) دا وا هاتووە (... لَمْ يَنْشَبْ وَرَقَةُ أَنْ تُوُفِّيَ وَفَتَرَ الْوَحْيُ فَتْرَةً حَتَّى حَزِنَ رَسُولُ اللهِ)، (هێندەی نەبرد وەرەقە مرد و ماوەیەكیش وەحی وەستاو دانەدەبەزی تا ئەوەی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) خەمبار بوو)

دووەم: لە (كتاب التعبیر) دا بەم چەشنە هاتووە (... لَمْ يَنْشَبْ وَرَقَةُ أَنْ تُوُفِّيَ وَفَتَرَ الْوَحْيُ فَتْرَةً حَتَّى حَزِنَ النَّبِيُّ صلى الله علية وسلم فِيمَا بَلَغَنَا حُزْنًا غَدَا مِنْهُ مِرَارًا كَيْ يَتَرَدَّى مِنْ رُؤُوسِ شَوَاهِقِ الْجِبَالِ فَكُلَّمَا أَوْفَى بِذِرْوَةِ جَبَلٍ لِكَيْ يُلْقِيَ مِنْهُ نَفْسَهُ تَبَدَّى لَهُ جِبْرِيلُ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنَّكَ رَسُولُ اللهِ حَقًّا فَيَسْكُنُ لِذَلِكَ جَأْشُهُ وَتَقِرُّ نَفْسُهُ فَيَرْجِعُ فَإِذَا طَالَتْ عَلَيْهِ فَتْرَةُ الْوَحْيِ غَدَا لِمِثْلِ ذَلِكَ فَإِذَا أَوْفَى بِذِرْوَةِ جَبَلٍ تَبَدَّى لَهُ جِبْرِيلُ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ ذَلِكَ)، (هێندەی نەبرد وەرەقە مرد و ماوەیەكیش وەحی وەستاو دانەدەبەزی تا ئەوەی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) خەمبار بوو، ئەوەی پێمان گەیشتووە خەفەتێكی خوارد كە چەند جار بەو هۆیەوە دەچوو تا لە لووتكەی شاخەكانەوە خۆی فڕێ بداتە خوارەوە، هەركات دەچووە سەر لوتكەی شاخێ هەتا خۆی بخاتە خوارەوە، جیبریل خۆی پێ نیشان دەدا و دەیوت ئەی موحەممەد تۆ پێغەمبەری خوایت، ئەویش بەوە ئۆقرەی دەگرت و دڵی ئارامی بۆ دەهات و دەگەڕایەوە، كە ماوەیەكی زۆری پێ دەچوو و هەرو ەحی دانەدەبەزی، هەمان حاڵەتی تووش ئەبوویەوە، كە دەچوویەوە سەر لوتكەی شاخێك، جیبریل خۆی پێ نیشان دەدایەوەو هەمان شتی پێ دەوت).

لە ریوایەتی یەكەمدا كە باس لە سەرەتاى وەحی دەكات، بوخاری تەنها باسی خەمباریەكەی هێناوە، بەڵام لە دووەمدا باسی هەوڵی خۆكوشتنەكەی هێناوە، بەڵام پێش ئەوەی بیهێنێت دەڵێت (فیما بلغنا) بەمە ئەم بەشەی ریوایەتەكە لە فەرموودەكە جیا دەكاتەوە، چونكە ئەمەیان بەلاغی زوهریەو بەشێك نیە لە فەرموودەكە، بوخاریش جیای كردۆتەوە، ئەسڵی سەنەدەكە لە یەكەمدا بریتیە لە مەعمەر لە زوهری لە عوروەوە لە عائیشەوە، ئەمەیان فەرموودەكەی پێ ریوایەت كراوە، بەڵام لە دووەمدا مەعمەر لە زوهری ئەمانەى وتووەو نەیوتووە لە عوروەو ئەویش لە عائیشەوە، زوهریش پێغەمبەری خوای (صلى الله علیە وسلم) نەدیوە، بۆیە ئەم ریوایەتە وەرگیراو نیەو تەنها دەقی فەرموودەكە وەرگیراوە كە لە یەكەمدا ئاماژەی پێ دراوە، بەڵكو لە خوێندكارەكانى زوهریش جگە لە مەعمەر هیچكامی تریان ریوایەتی دووەمیان نەهێناوە، لە هەرچی كتێبەكانى تری فەرموودەشدا ئەو گێڕانەوەی دووەم كە هێنراوە، قسە لەسەر سەنەدەكەی هەیە و بە صەحیحی نەهاتووە، ئەم وردەكاریەش لە سەنەدی فەرموودەو جۆری دەق و جیاكردنەوەى قسەی هاوەڵ لە فەرموودەی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) و دەقی وتەی گێرەرەوە لە فەرموودە، ئاستی بەرزی زانستی فەرموودەو وردەكاری تۆماركردنی نیشان دەدات.

پاشان پێغەمبەری خوا (صلى الله علیە وسلم) لە پێش پێغەمبەرایەتی و پاش پێغەمبەرایەتیش حاڵەتی زۆر سەختتری تووش بووەو هەوڵی خۆكوشتنى نەداوە، چۆن ئێستا بۆ رووداوێكی وا هەوڵی خۆكوشتن دەدات، مردنی باوك و دایك و باپیرەو بێ خوشك و برایی و لەتكردنی سنگی و ژیانى نەبوونی و چەرمەسەری، هەموو ئەمانەى لە ماوەی كەمتر لە دە ساڵی سەرەتاى ژیانیدا تووش بوو، ئێستا لە لووتكەی بەهێزی و گەنجی خۆی و بوونی هاوسەر و سەرمایەیەكی باش و بڕێ منداڵ و دەیان دەستكەوتی تردا بیر لە خۆكوشتن بكاتەوە؟!

با وەلآمێك بۆ ئەوانەش بخەینەڕوو كە دەڵێن ئەمە هەر ئەسڵێكی هەیە و ئەو وەلآمەى پێشوو قەناعەتیان پێ ناكات:

حاڵەتی سەرەتای پێغەمبەرایەتی پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) حاڵەتێكی ئاسایی نەبووە، كەسێك بێ ئەوەی پێی بوترێت پێغەمبەری خوایت، كتوپڕ كەسێك بێت و پێی بڵێت بخوێنە بە ناوى خواوە، ئینجا توند بیگوشێت لە خۆی و جێی بهێڵێت، بە رەسمی پێی نەڵێت ئەوە تۆ بوویت بە پێغەمبەری خوا، كەسێكی نەخوێندەوار كە پێشەكیەك لە بارەی پێغەمبەرایەتی و پەیامەكانى پێشووەوە نازانێت، پاشان ماوەیەكی زۆر ئەم كەسە دیارنامێنێت و هیچ پەیامێكی نوێی بۆ ناهێنێت، ئەم حاڵەتە سەختەو خەفەت و دڵەڕاوكێیەكی زۆری لێ دەكەوێتەوە، خەفەتی پێغەمبەریش (صلى الله علیە وسلم) بەو دابڕانە بە دەقی صەحیح باسكراوە.

بڕێ حاڵەتی زۆر سەخت تووشی مرۆڤ دەبن كە زۆرجار ئاوات بە مەرگ دەخوازێت، مەرجیش نیە هەنگاو بۆ مەرگ بنێ، بەڵام خۆزگە دەخوازێ پێش ئەو رووداوە بمردایە، چونكە زۆر سەختە لەسەری، بۆ نموونە مەریەم كاتێك بە فەرمانى خوا سكپڕ دەبێت بە عیسا پێغەمبەر، ئاوات بە مەرگ دەخوازێت (وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا (16) فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا (17) قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا (18) قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لآهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا (19) قَالَتْ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا (20) قَالَ كَذَلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُ آَيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِنَّا وَكَانَ أَمْرًا مَقْضِيًّا (21) فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكَانًا قَصِيًّا (22) فَأَجَاءَهَا الْمَخَاضُ إِلَى جِذْعِ النَّخْلَةِ قَالَتْ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَكُنْتُ نَسْيًا مَنْسِيًّا (23) فَنَادَاهَا مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا (24)) (مریم: ١٦ - ٢٤)، (لەم قورئانەدا باس و یادى (مەریەم)یش بكە، كاتێ دوور لەكەس و كارى كەنارى گرت و جێگایەكى خۆرەلآتى بۆ خۆى هەڵبژارد بۆ خواپەرستیى، لە نێوان خۆیى و ئەواندا پەرەدەیەكى دانا تا چاكتر بتوانێ خواپەرستیى بكات، ئێمەیش رۆحى خۆمان (جبریل) ناردە لاى، ئەوسا لەسیماى پیاوێكدا نەك لە شێوەى فریشتەدا خۆى نیشانداو هاتە بەرچاوى تا نەترسێ و كارەكەى لاقورس نەبێت، كاتێ كە چاوى پێكەوت ترسا خراپەكار بێت بۆیە گوتى: بەراستیى من پەنا دەبەمە بەر خواى بەبەزەیى لەزەرەرو زیانى تۆ، دەسا ئەگەر تۆ كەسێكى خۆپارێزو لەخوا ترسبیت، لێمەوە نزیك مەبە، جبریل وتى: مەترسە بـەراستیى من تەنها هەر ڕەوانە كراوى پەروەردگارى تۆم، ئەوكەسە نیم لێى ئەترسیت، هاتووم بە فەرمانى خوا كوڕێكى چاك و پاكت پێببەخشم، مەریەم وتى: جا من چۆن كوڕم ئەبێ؟! كە تائێستا شوم نەكردووەو هیچ كەسێك دەستى لێ نەداوم و هەرگیز كەسێكى داوێن پیسیش نەبووم،  جبریل وتى: بڕیار بەم شێوەیە و پەروەردگارى تۆ فەرموویە: ئەم كارە "بەخشینى منداڵ" بێ شووكردن بۆ من ئاسانە بۆ ئەوەى بیكەینە ئایەت و نیشانەیەك بۆمەردوم لەسەر دەسەلآتى خۆم، چاكەو میهرەبانییەكیش بێت لەئێمەوە، ئەم مەسەلەیەش بڕیارێكى بڕاوەیەو هەر پێش دآ، ئینجا ژانى منداڵبوون گرتیى و بردییە لاى بنە دارخورمایەك، تا لەكاتى منداڵبووندا لێى بخواو، پاڵیشى پێوە بدات، ئەوسا لەبەر پەرێشانیى و حەیاو شەرمى خۆى گوتى: خۆزگایە پێش ئەم رووداوە مردبام و بە یەكجارى لەبیر بچوومایەوەو، هەرگیز باس نەكرابام).

ئینجا ئەگەر پێغەمبەری خوا (صلى الله علیە وسلم) لەو ماوەشدا چووبێت بۆ سەر شاخ، بۆ خۆكوشتن نەبووە، لەوانەیە كەسێك كە هەواڵی بیستووە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) چووەتە سەر شاخ، وایزانیبێت لەبەر خۆكوشتنیەتی، بەڵام ئەگەر هاتو ئەگەری چوونە سەر شاخەكەش راست بێت، هۆكارەكەی ئەوەیە كە كەسێك كاتێك لە شوێنێ شتێكی لێ ون دەبێت، یان رووداوێكی تووش دەبێت، بۆ بەدواداچوونەكەی هەر دەچێتەوە بۆ ئەو شوێنە هەتا لەوێوە وردەكاریەكان وەربگرێت و بەدواداچوونی بۆ بكات، پێغەمبەریش (صلى الله علیە وسلم) لە لوتكەی شاخێكدا ئەو پەیامەی پێ درا، كە ماوەیەكی زۆرە دابەزینی وەحی وەستاوە، یەكێك لەو ئەگەرانەى بیری لێ بكاتەوە، دەبێت جارێكی دی چوونەوە سەر لووتكەی ئەو شاخە بێت، نەبادا دوورگرتنی لەو شوێنە هۆكاری وەستاندنى بێت.

گومانسازان خۆشیان نازانن چۆن تۆمەتەكانیان رێك بخەن، لە لایەكەوە دەڵێن موحەممەد خۆی ئەم پەیامەى داڕشتووەو وەحی بۆ نەهاتووە، تەنها بۆ موقەددەس كردنی وتە و پەیامەكانى بانگەشەی وەحی كردووە، كەچی لێرەدا دەڵێن موحەممەد كە ماوەیەك وەحی بۆ نەهات، خەفەت دایگرت و بڕیاری دا خۆی بكوژێت، ئەگەر وایە خۆی پەیامى داناوە، دەیتوانی لەو ماوەدا بڕێ ئایەتی تر دابنێ و بێ ئەوەی كەس بزانێت وەحی دابڕاوە، بەو خەڵكەی بوتایە ئەم ئایەتانەشم بۆ دابەزیوە، بەوە كەس هەستی نەدەكرد بە پچڕانى وەحی، جاران وەرەقەش هەبوایە كە شتێكی لەو بارەوە بزانیایەو دەیتوانى دەستەكەی ئاشكرا بكات، ئەوكات وەرەقەش مردبوو، بەڵام راستی مەسەلەكە لەوەدایە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) هیچی نەفەرمووە جگە لەوەی بە وەحی بۆی هاتووە (وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى (3) إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى (4) عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى (5)) (النجم: ٣ - ٥)، (وە قسەو گوفتاری (پێغەمبەر) لە ڕووی هەواو هەوەسەوە نیە، ئەو قورئانەى كە ئەو دەیڵێت، جگە لەوە كە بە وەحیى بۆى دەنێرێ، هیچى تر نیە، خاوەن هێزو بە زەبر (جبریل)ى فریشتەیە، قورئانى فێركردووە).

شێتی چەند شێوەی هەیە، هەیانە كاریگەری دەروونی جێ دێڵێ، هەیانە هەڵسوكەوتی كەسەكە دەشێوێنێ، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی شێتی لەكاركەوتنی رێژەیی یان تەواوەتی ئەرك و فرمانەكانى عەقڵە، هەندێ حاڵەتی دەروونی هەن ناچنە بازنەی شێتیەوە، بەڵكو تەنها راراییە و بەس، بۆ نموونە كەسێك دوودڵە لە ئیشێ كردبێتی یان وتەیەك وتبێتی، چەندجار شتێ دووبارە دەكاتەوە، یان كەسێك هەست دەكات گرنگی پێ نادرێت، حاڵەتێكی تایبەتی وەك خۆبووراندنەوە یان خۆنەخۆش خستن دەگرێتەبەر، ئەمانە ناچنە بازنەی شێتیەوە، پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) نەوەك شێتی، تەنانەت ئەم حاڵەتانەشی نەبووە، ژیاننامەی پێغەمبەری خوایش (صلى الله علیە وسلم) بە وردی نووسراوەتەوەو كەسانى پسپۆڕ لە بواری دەروونناسیدا دەتوانن بڕیار لەو بارەوە بدەن، تا ئێستا هیچ پسپۆڕێ نەیتوانیوە بچووكترین تۆمەتی شێتی یان وەسواسی بداتە پاڵ پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم).

بێباوەڕانى قوڕەیش ئەگەرچی بە دەم تۆمەتی شێتییان دەدایە پاڵ پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم)، بەڵام بە كردەوە بەرپەرچی تۆمەتەكانى خۆیان دەدایەوە، ئەمەش بە بەڵگە دەسەلمێنین:

یەكەم: دەكرێت كەسێكی شێت بكرێت بە داوەری قەومێ كە بە هەموویانەوە كێشەیەكیان پێ چارەسەر نەكرێ، كێشەكە ببەنە لاى ئەو چارەسەری بكات؟! ئەمە لە هەموو شوێنی پێی دەوترێت دانا یان حەكیم و زانا، نەوەك شێت، قوڕەیش لە دانانەوەى بەردەڕەشەكەى كەعبەدا ناكۆكی كەوتە نێوانیانەوەء نەوینە چەك بۆ یەكتری، دواجار وتیان یەكەم كەس كێ هاتە ژوورەوە با ئەوە داوەری بكات، ئەوەبوو پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) هاتەژوورەوەو هەموان وتیان ئەمە ئەمین و دەستپاكە ئەمە موحەممەدە، مەسەلەكەیان بۆ باسكرد و ئەویش قوماشێكی راخست و بەردەكە خرایە ناوی و هەر تیرەیەك و چمكێكی قوماشەكەیان هەڵگرت و بەرزیان كردەوەو پێغەمبەریش (صلى الله علیە وسلم) بەردەكەى خستەوە شوێنی خۆی،[4] واتە بە كەمترین كات كێشەكەی چارەسەر كرد.

ئەگەر بوترێت ئەمە لە پێش قۆناغى پێغەمبەرایەتیدا بوو و دواتر تووشی شێتی بوو، خۆ پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) هەر بە ماوەیەكی كەمی لەو چەشنە دوژمنایەتی دێرینی نێوان ئەوس و خەزرەجەكانى گۆڕی بە برایەتیەك كە تا رۆژی دوایی باس دەكرێت.

دووەم: كەسێك كە شێت بێت هەتا مردن ئەملاو ئەولا بكات كەس ژنی پێ نادات، كێ ئامادەیە كچی خۆی بدات بە كەسی شێت؟! ئەی ئەگەر پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) شێت بوو بۆچی خەدیجەی كچی خوەیلید هاوسەرگیری لەگەڵ كرد، خەدیجەیەك كە لەناو هۆزەكەیدا زۆر ناسراو بوو، چونكە هەم لە خێزانێكی ناسراو بوو، هەم سامانێكی زۆر زۆری هەبوو و هەموان حەزیان دەكرد ئەو ئافرەتە بخوازن،[5]خەدیجە هێندە بە پاكداوێن ناسرابوو كە لەناو هۆزەكەیدا بە ئافرەتە پاكەكە ناوى دەرچووبوو،[6] تەنها ئەوەش نا، بەڵكو خەدیجە خۆی داواى لە پێغەمبەری خوا كرد هاوسەرگیری لەگەڵ بكات، ئەگەر بڵێن ئەوكات شێت نەبووەو دواتر شێت بووە، ئەی چۆن خەدیجە دواى ئەوە جێی نەهێشت؟ بەڵكو هەرچیەكیشی هەبوو لەپێناو پەیامەكەیدا خەرجی كرد و خۆیشی یەكەم كەس بوو باوەڕی پێ هێنا، پاشان دواى خەدیجە چەندین ئافرەتی تر هاوسەرگیرییان لەگەڵ كرد، نەدەكرا باوك و برا و كەسوكاری تەنها یەكێك لەو ئافرەتانە بڵێن چۆن كچ بدەین بە كەسێكی شێت؟

سێیەم: بێباوەڕەكان خۆشیان نەیاندەزانى چۆن تۆمەتەكانیان پێكەوە كۆبكەنەوە، لەولاوە پێیان وتبوو جادووگەر، لەملاوە پێیان دەوت شێت، لەلایەكی ترەوە دەیانوت شاعیر، جاری وا هەبوو دوو دوو كۆیان دەكردنەوە (وَيَقُولُونَ أَئِنَّا لَتَارِكُوا آَلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ) (الصافات: ٣٦)، (دەشیانگوت: ئایا ئێمە بۆ شاعیرێكى شێت و لێوەى وەكو موحەممەد، واز لە خواكانمان بێنین؟!)، (ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ) (الدخان: ١٤)، (پاشان – لە باتى بڕواهێنان- ڕوویان لێ وەرگێڕاو وتیان: ئەو (موحەممەد)ـە فێركراوێكى شێتە).

چوارەم: ئەوەی جێی سەرسوڕمان بوو قوڕەیشیەكان كە بە پێغەمبەریان دەوت شێت، هەرچی شتێكی گرانبەهایان هەبوایە دەیانبرد لاى ئەو دایاندەنا، واتە لەناو ئەو هەموو گەورەو پیاوماقوولآنەی ناو مەككەدا دەكرێت بچیت بەبایەخترین و گرانبەهاترین شمەكی خۆت ببەیتە لای شێتێك و لەلاى بەجێی بهێڵیت؟! چونكە دەیانزانى پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) شێت نیە و كەس لەو ئەمینتر نیە، تەنانەت ئەگەر دوژمنایەتیشی بكەن، ئەو دەست نابات بۆ ئەمانەتەكانیان، شێت ئەو شتەش كە هی خۆیەتی نادرێتەوە لاى چونكە دەوترێت شێتەو دەیفەوتێنێ، بۆیە كەسێك رادەسپێردرێت هەتا سەرپەرشتی بۆ بكات، ج جاى ئەوەی گرانبەهاترین شمەكەكانى ولآت بدرێتە لاى، تەنها ئەمە بەس بوو وەلآمى تۆمەتەكەیان بداتەوە ئەگەر كەمێك بیریان لێ بكردایەتەوە.

پێنجەم: هەركەس دەهاتە مەككە، پێیان دەوت ئەوە شێتێ لە مەككە پەیدا بووە وریابە نەتخەڵەتێنێ، دەكرێ شێت پەلامار ببات یان سەری یەكێك بشكێنێ یان زیان بە ماڵ و سامان بگەیەنێت، بەڵام چۆن دەكرێت شێتێ كەسە ژیرەكان هەڵخەڵەتێنێ و بیانكاتە شوێنكەوتەی خۆی؟!

شەشەم: پاشان لە هەموو یاساكانى جیهاندا شێت هیچی لێ ناگیرێت و سزا نادرێت، ئەوپەڕی ئەگەر هەڵەو تاوانێكی كرد، دەبرێتە شوێنی تایبەت بە نەخۆشانى دەروونی و لەوێ چاودێری ئەكرێت، بەڵام قوڕەیش بە پێغەمبەریان دەوت شێت، كەچی سزایان دەدا، گەمارۆیان دەخستەسەر، دژایەتییان دەكرد، (وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ) (الأنفال: ٣٠) (ئەوكاتە وەبیر بێنە كەبێ باوەڕەكان دەیانویست فێڵت لێ بكەن كە: یا بتگرن و بەندت بكەن، یان بتكوژن، یان- هەر هیچ نەبێ – لە مەككە دەرت پەڕێنن، بەڵێ.. فڕت و فێڵى خۆیان دەكەن، دیارە خوایش پلانى خۆى دادەڕێژێ بۆ پووچەڵكردنەوەى پیلانەكەیان، دڵنیاشبن خوا لە هەموو پلاندانەرێك باشترە بۆ پووچەڵكردنەوەی فڕت و فێڵی پیلانگێڕان)، لەكاتێكدا لە هەموو مێژوویاندا شتی وایان بەرامبەر بە هیچ شێتێ نەكردبوو، واتە هەر بە كردەوە بەرپەرچی تۆمەتەكەی خۆیان دەدایەوە.

تۆمەتی شێتی بەرامبەر بە پێغەمبەر (صلى الله علیە وسلم) لەمڕۆدا بووە بە عەیبەو ناحەزانیشی روویان نایە باسی بكەن، چونكە گەورەیی و هەڵكەوتەیی پەیامەكەی وایكردووە واز لەو تۆمەتە بهێنن، ئەمڕۆ ئەیانەوێت بڵێن موحەممەد كەسێكی هەڵكەوتەو زانا و شارەزا بووەو توانیویەتی بەو زاناییەی ئەو قورئانە بنووسێتەوەو پەیامێ داڕێژێ و جەماوەر لە خۆی كۆبكاتەوە، واتە ئەوەی ئەمڕۆ دەیانەوێت تۆمەتی پێغەمبەر نەبوون و بە پاڵەوان ناساندنیەتی نەوەك بە شێت لەقەڵەم دانی.