شیعر و پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)
یەكێك لە تۆمەتەكان كە لە هەموویان زیاتر زەق كراوەتەوەو قسەی لەسەر كراوە، تۆمەتی شاعیربوونە، بۆیە پێش تۆمەتەكانی تر، دێین شرۆڤەیەكی ئەم تۆمەتە دەكەین، بزانین ئایا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) شاعیر بووە؟ ئەو پەیامەی هێناویەتی شیعر بووە؟ هۆكارەكەی چی بووە ئەو تۆمەتەیان بۆ هەڵبژاردووە؟
لە قورئانی پیرۆزدا یەك جار وشەی شیعر هاتووە، وشەی شاعیریش چوار جار هاتووەو لە هەر چوار جارەكەدا باسی تۆمەتی بێباوەڕان دەكات بەرامبەر بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە بە شاعیر ناویان بردووە:
(وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُبِينٌ) (یس: ٦٩)، (ئێمە هەرگیز شیعرو هۆنراوەمان فێری موحەممەد نەكردووەو، هۆنراوە وتنیش شیاوی ئەو نیە، ئەوەیش كە ئەو دەیڵێ هەر پەندو ئامۆژگاریی و، قورئانێكی ڕوون و ئاشكرایە).
(وَيَقُولُونَ أَئِنَّا لَتَارِكُو آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ) (الصافات: ٣٦)، (دەشیانگوت: ئایا ئێمە بۆ شاعیرێكی شێت و لێوەی وەكو موحەممەد، واز لە خواكانمان بێنین؟!).
(بَلْ قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ بَلِ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَأْتِنَا بِآيَةٍ كَمَا أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ) (اڵانبیا‌ء: ٥ )، (نە هەر ئەوەندە بەرامبەر بە قورئان بڵێن، بەڵكو گوتیان: ئەم قورئانە هەر تێكەو لێكەی خەوی پڕوو پووچ و خەونە درۆزنەیە، نەخێر، بەڵكو موحەممەد خۆی هەڵیبەستووە! بەڵكو دەشبێ شاعیرو هۆنیارێك بێ و، خۆی ئەم قورئانەی هۆنیبێتەوە، جا ئەگەر ڕاست دەكاو پێغەمبەرە، دەبا بەڵگەو نیشانەیەكمان غەیرەز قورئان بۆ بێنێ، لە چەشنی موجیزەی پێغەمبەرانی پێشوو، ئەوان بە بەڵگەو نیشانەوە نێردران).
(أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ) (الطور: ٣٠)، (یاخۆ ئەڵێن: موحەممەد شاعیرە، چاوەڕوانی مردنی ئەكەین تا لە دەستی رزگارمان بێت).
(وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلًا مَا تُؤْمِنُونَ) (الحاقة: ٤١)، (وە گوفتارو قسەی شاعیر نیە، كەچی كەمێكتان باوەڕ دێنن!).
شیعر چەند وشەیەكی رێكخراوی بەدوای یەكدا ریزكراون كە كێش و پەروای هەیە، جاری وا هەیە كەسی شاعیر لە پێناو رێكخستنی كێش و پەروادا، لە راستی واتا و مەبەست خۆی دەدزێتەوە، بەڵام ئەمە لە قورئاندا نیە، بەڵكو لە قورئاندا گرنگی زۆر دراوە بە گەیاندنی واتا و مەبەستێ یان چەند مەبەستێ، واتە بە شێوەیەكی گشتی شیعر كێش و پەروا هەڵدەبژێرێ و قورئان واتا و مەبەست هەڵدەبژێرێ.
شیعر چەند جۆر و دابەشكاری هەیە، جۆری پیاهەڵدان ناوزڕاندن و شكاندن و لاواندنەوەو..هتد، جگە لەوە دابەشكاری تری بە چەشنی تر هەیە، هەروەها پەخشانیش هەیە كە جیا لە شیعر باس دەكرێ، بەڵام قورئان ەم دابەشكاریانەی نیە و ناشچێتە ژێر هیچ دابەشكاریەك لەو دابەشكاریانەی بۆ شیعر یان پەخشان باسكراون، بەڵكو قورئان ئاوازێكی تایبەتی خۆی هەیە، هەر كەسێكی سادە ژیان شارەزا بە ئاسانی هەست بەو ئاوازە تایبەتەی دەكات، هەروەها شیعر زیاتر پیاهەڵدان یان شكاندن یان ناساندنە، واتە جاری وا هەیە دەدات بە شان‌و باڵی كەسێك یان جوانی ئافرەتێ یان سروشت یان شوێنێكدا، جاری واش هەیە لاواندنەوەی كەسێ یان كەسانێكە، جاریش هەیە شكاندن و ناوزڕاندنە بەرامبەر كەسێ یان كەسانێ یان تەنانەت نەتەوەو چەند نەتەوەیەك، بەمجۆرە ئیشی شعیر لەوانەدا بەرتەسك ئەبێتەوە، لەكاتێكدا لە قورئانی پیرۆزدا حوكم و یاساكان باسكراون، بەرنامەو پەیڕەوی ژیان دیاری كراوە، تیایدا بنەماكانی دامەزراندنی دەوڵەت و پەیوەندی نێوان تاك و كۆمەڵگەو سەردەم و گەلان خراونەتەڕوو.
جارێك وەلیدی كوڕی موغیرە هات بۆ لای پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) بڕێ قورئانی بەسەردا خوێندەوە، وەلید كە گوێی لێگرت، وادەردەكەوت دڵی نەرم بووە، ئەم هەواڵە بڵاوبوویەوەو گەیشتەوە دەمی ئەبووجەهل، خێرا چو بۆ لای وەلید و پێی وت مامە گیان، قەومەكەت وایان پێ باشە بڕێ پارەو سامانت بۆ كۆبكەنەوە، ئەویش وتی بۆچی؟ وتی بۆ ئەوەی بیدەن بە تۆ چونكە دەزانن تۆ چویت بۆ لای موحەممەد تا شتێك لای دەست بكەوێت، ئەویش وتی خۆ قوڕەیش دەزانن من لە هەموویان پارەو سامانم زیاترە، ئەویش وتی دەی بەرامبەر بە موحەممەد شتێ بڵێ كە بیسەلمێنیت نەیاری ئەویت یان رقت لێیەتی، وەلید وتی چی بڵێم؟ بەخوا لەنێوتاندا كەستان نیە هێندەی من شارەزای شیعر و قەصیدە و شیعری جین بێت، بەخوا ئەمەی ئەو لە هیچكام لەوانە ناچێت، بەخوا ئەوەی موحەممەد دەیڵێت تام و چێژێكی تیایە .. لە سەرەوەیە و هیچێ نیە لە سەروو ئەوەوەو چی خوار خۆی هەیە تێكیدەشكێنێت، ئەبووجەهل وتی قەومەكەت لێت رازی نابن تا قسەیەكی زبری بەرامبەر نەكەیت، ئەویش وتی دەرفەتم بدە با بیرێ بكەمەوە، دوای ماوەیەك وتی ئەمە جادوویەكی كاریگەرە، ئەوەبوو خوای گەورە ئایەتی دابەزاندە خوارەوە (1) (ذَرْنِي وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً (11) وَجَعَلْتُ لَهُ مَالاً مَمْدُوداً (12) وَبَنِينَ شُهُوداً (13) وَمَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِيداً (14) ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ (15) كَلَّا إِنَّهُ كَانَ لِآياتنَا عَنِيداً (16) سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (17) إِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ (18) فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ (19) ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ (20) ثُمَّ نَظَرَ (21) ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ (22) ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَكْبَرَ (23) فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ (24) إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (25) سَأُصْلِيهِ سَقَرَ (26)) (المدثر: ١١ - ٢٦)، (لە من و لەو كەسە گەڕێ دروستم كردووە بە تەنیا خۆی، ماڵ و داراییەكی زۆرم پێبەخشی، وە كوڕانی هەمیشە ئامادەو بەر دەست لە گەڵیا، وە دونیام بۆ راخستبوو بە راخستنێكی تەواو، پاشان ئەوەندە تەماعكارە هەر بەتەمایە بۆی زیاد بكەم، نەخێر ئەو چاوچنۆكە با بە تەما نەبێ‌َ، چونكە ئەو بەرامبەر بە ئایەتەكانمان هەر سەركەش و سەر سەختە، بە تەئكید منیش سزایەكی قورس و گران و سەخت بە سەریا ئەدەم، چونكە بەڕاستی بیری كردەوەو ئەندازەگیری كرد، پاشان بەكوشتچێ، چۆن مەزەنەو ئەندازەگیری كرد؟! لە پاشا ناوچاوانی هێنایەوە یەك و ڕووی گرژ كرد، پاشان پشتی هەڵكرد لە ئیمان بە قورئان و خۆی بە زلزانی دوای پێغەمبەر كەوێ! وتی: ئەم قورئانە هەر جادووە لە خەڵكێكی ترەوە وەرئەگیرێ، ئەمە هەر قسەی مرۆڤە، لە قسەی خوا ناچێ! لەمەو پاش ئەیخەمە ناو سەقەرەوە).
ئەم بەسەرهاتە بەڵگەیەكە كە خودی بێباوەڕان بڕوایان بەو تۆمەتانە نەبووە كە بەرامبەر بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەكاریان هێناوە، بۆ دۆزینەوەی تۆمەتیش چون بیریان لێكردۆتەوەو شتێكی واقیعی و بەرچاویان لا نەبووە تا راستەوخۆ باسی بكەن، بێباوەڕەكان لە باسی شاعیرێتی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) دەیانوت (أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ) (الطور: ٣٠)، (یاخۆ ئەڵێن: موحەممەد شاعیرە، چاوەڕوانی مردنی ئەكەین تا لە دەستی رزگارمان بێت)، واتە بێدەسەڵاتی خۆیان نیشان داوەو بۆ ئەوەی قەناعەت بە دەوروبەر بكەن وایان تێگەیاندون بە مردنی پەیامەكەی كۆتایی دێت، بۆیە باشتر وایە چاوەڕێ بكەن هەتا دەمرێت، ئەمەش ئەوپەڕی لاوازییان بووە، چونكە قەومێ نەتوانن وەڵامی تەحەدایەك بدەنەوەو چاوەڕێی مەرگی كەسەكە بكەن، ئەمە ئاماژەی شكستی ئەو قەومەیە، وەك ئەوەی كەسێ شان دەرپەڕێنێ و بڵێ من پاڵەوانی جیهانم، كەسێ نەبێت من زۆرانبازیت لەگەڵ ئەكەم بۆ ئەوەی بیسەلمێنم وانیە، خەڵكێ بڵێن لێگەڕێ تا پیر ئەبێ، ئەوكات خۆی بۆ خۆی بێهێز ئەبێت، ئەمە خۆی بۆ خۆی بەڵگەی لاوازی ئەوانی ترە.
مەككەی ئەوكات ناسرابوو بە مەڵبەندی شاعیران و كەسانی هەڵكەوتە لە بواری شیعردا زۆر زۆر بوون، شاعیرانی ناوچەكانی تریش دەهاتنە ئەوێ و لەوێ شیعرەكانی خۆیان بڵاودەكردنەوە، واتە لە لوتكەی بەهێزیدا بوون لە بواری شیعردا، بازاڕێكی گەرمی شیعر بوو، بازاڕی عوكاڤیش شوێنێك بوو شاعیران تیایدا كۆدەبوونەوەو هەركەس بەهێزی خۆی تێدا نیشان دەدا، ئەصحابی موعەلەقات لەوێ بوون، واتە راگەیاندنی ئەوكاتیان بەدەستەوە بوو، تەنانەت بەشێك لە تۆماری مێژوویی لای ئەمانە بوو، بڵێی هێندە گەمژە بووبن نەیانزانیبێت قورئان لە شیعر جیا بكەنەوە؟ بەڵكو چاك زانیویانە جیایەو لە كۆڕە تایبەتەكانیاندا ئەمەیان دركاندووەو هیچ كاتیش ئامادە نەبوون بەرامبەر تەحەددای پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوەستنەوەو بانگەشەی شتێ وەك بكەن وەك قورئان، تەنها ئەو تۆمەتەیان بۆ شێواندنی بانگەوازەكە خستبوویەڕوو و هیچی تر، شیعریشیان هەڵبژاردووە بۆ ئەوەی قەناعەت بە خەڵكی بكەن، چونكە لەو كاتەدا لوتكەی قسەجوانی و بەهێزی و رەوانبێژی لە شاعیرێتیدا بووە، قورئانیش كە زۆر بەهێز بووە، دەبوو شتێكی بەهێزی پێ بشوبهێنن هەتا خەڵكەكە باوەڕ بكەن، واتە شتێكیان نەوتووە كە لای خەڵك بێزراو و سووك بێت، بەڵكو شتێكیان وتووە كە لای خەڵك گەورەو پڕ بایەخ بووە، تەنها بۆ ئەوەی لە شكۆی قورئان و ئیسلام دابەزێنن و نەهێڵن وەك خۆی تەماشای بكرێت.
بەهێزی و كاریگەریەك كە لە قورئاندا هەیە، وایكردووە ئەمان بیر لە شتێ بكەنەوە كە جۆرێك لە بەهێزی و كاریگەری هەبێت بۆ ئەوەی خەڵكی بڕوا بكەن بە تۆمەتەكەیان، لە خوێندنەوەو گوێگرتنی شیعردا كاریگەربوون و گریان و پێكەنین و خەمباربوون و دڵخۆش بوون هەیە، ئەمە لە قورئاندا زۆر زیاتر و بەهێزتر هەیە، بۆیە دەبێت تۆمەتێ دابنێن كە هیچ نەبێت ئەگەرێك لە دڵی خەڵكەكەدا دروست بكات.
ئونەیسی برای ئەبووزەر یەكێك بوو لە شاعیرە زۆر بەهێزەكان كە ئەبووزەری برای دانی پێدا ناوە كە لەو بەهێزتر بووە لە شیعردا و چەندین شاعیری تری بەزاندووە، ئەبووزەر دەڵێت جارێك ئونەیس چوو بۆ مەككە و ماوەیەكی زۆری پێ چوو، دواتر هاتەوە، وتم بۆچی هێندە دواكەوتیت؟ وتی كەسێكم لە مەككە بینی لەسەر ئایینی تۆ بوو و بانگەشەی ئەوەی دەكرد پێغەمبەری خوایە، منیش وتم ئەی خەڵكی چییان پێ دەوت؟ وتی خەڵكی پێیان دەوت شاعیر و كاهین و جادووگەر، ئونەیس خۆیشی شاعیر بوو، ئونەیس وتی سوێند بەخوا قسەی كاهینانم بیستووە قسەكانی ئەو لە قسەی كاهینان ناچێت، قسەكانیشی لەئاست گەورەترین شاعیراندا زۆر بەرزترن و هی شاعیر نین، سوێند بەخوا ئەو راستگۆیەو خەڵكی مەككە درۆزنن. (2)
ئەمە دانپێدانانی كەسێكە كە هێشتا باوەڕی پێ نەهێناوە، هەروەها خۆی شاعیرێكی زۆر بەهێز بووە كە چەندین شاعیری هەڵكەوتەی بەزاندووەو چەند قۆناغێكی بڕیوە، هیچ بەرژەوەندیەكیشی نەبووە لە بەڵێ و نەخێركردنی بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، بەڵكو مەترسی هەبووە ئەگەر دانی خێری پێدا بنێت، چونكە قوڕەیش دژایەتی هەر كەسێكیان دەكرد كە دانی خێری پێدا بنایە، كەچی لەگەڵ هەموو ئەمانەدا كاتێك راستیەكان بۆ براكەی خۆی باس دەكات، دان بەوەدا دەنێت ئەم پەیامە شیعر نیەو پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) شاعیر نیە.
پاشان شیعر بەهرەیە، وەك چۆن خۆشنووسی وەك بەهرە لە هەندێ كەسدا هەیە و هەر لە منداڵیەوە هەستی پێدەكرێت، شاعیریش لە سەرەتاوە بەهرەیەكی تێدا بووەو دواتر گەشەی پێ داوە، لەو قۆناغی گەشەكردنەشیدا دەیان كەس بەرهەمەكانی دەبینن و هاوكاری دەكەن و ئافەرین و رەخنەو زیادەكاری و تێبینی پێ دەدەن و لەملاو لەولا باسێكی ئەكرێت، هەموو شاعیرە گەورەكان كە ژیانیان بخوێنیتەوە یان ئەوانەی ماون دیمانەیەكیان لەگەڵ ساز بدەیت، باسی سەرەتای شیعرنووسینیان لێ بپرسیت، خێرا باسی سەردەمی منداڵی و بەهرەو حەزی شیعرنووسینی خۆیان دەكەن، ئەگەر بۆ بواری هونەر یان راگەیاندن یان هەر بوارێكی تر كۆلێژ هەبێت، نەماندیوە كۆلێژ یان پەیمانگەیەك هەبێت بۆ دروستكردنی شاعیر و كەسێك فێری شیعر بكەن، واتە كەسێك بەهرەی شیعری نەبێت و بچێت بۆی بخوێنێت و دواتر پیشەكە فێر ببێت و ببێت بە شاعیر، بەڵكو دەبێت هەر لە سەرەتاوە ئەو بەهرەی تێدا بووبێت، بەڵام پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەو بەهرەی تێدا نەبوو و رۆژێك لە رۆژان نە لە منداڵی و نە بە گەورەیی وەك شاعیرێ نەناسراوەو باس لە بەهرەی شیعرنووسینی نەكراوە.
لەوانەیە تۆمەتێكی تر بۆ ئەمەش دروست بكەن‌و بڵێن موحەممەد هەر لە سەرەتاوە خولیای شیعری هەبووە بەڵام شاردویەتیەوە بۆ رۆژی خۆی هەتا سوودی لێ ببینێت، جا خۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چی سەختی هەبوو هاتەڕێی، هەر لە شوانەیی كردن و ژیانێكی كولەمەرگی لە ماڵی مامی و بازرگانی كردن بۆ خەدیجەو چەندین ناڕەحەتی تر، ئەو بەهرەو شاعیربوونەی بۆ رۆژی تەنگانەی وا نەبووبێت، چ ژیریەكی تێدایە هەڵیبگرێت و بەكاری نەهێنێت، بەتایبەت كە ئەو بینی هەم باوكی و هەم دایكیشی زۆر زوو مردن و تەمەنی گەنجێتییان تێنەپەڕاندبوو، ئەگەر بڕیار بوایە شیعری هەبێت دەبوو ترسی ئەوەی هەبێت نەوەك چەشنی باوك و دایكی زوو بمرێت، با خێرا شیعرەكانی بڵاو بكاتەوە، دەیتوانی شیعرەكانی بنووسێت یان بخوێنێتەوەو چەشنی ئەصحابی موعەلەقات دەربكەوێت و سەرمایەیەكی پێ پەیدا بكات، هاوكات ناوبانگیشی پەیدا ئەكرد و رێزێكی زیاتریشی ئەگیرا، سەری قەومەكەشی بەرز ئەكردەوە، بگرە ئەبوویە سەروەریەك بۆ هاشمیەكان و شانازیەك بۆ بنەماڵەكەی هەتا بڵێن موحەممەدی كوڕی عەبدوڵامان تێدایە كە شاعیرێكی زۆر گەورەو بەهێزە، بەڵكو ئەگەر بەهرەیەك لە مرۆڤێكدا هەبێت و ماوەیەك بەكاری نەهێنێت، ئیتر بەهرەكەی ئەپووكێتەوەو سوودێكی نامێنێت، وەك چۆن ئەگەر باتوو لەناو جەستەدا بمێنێتەوەو گەرمی لەش بیپێكێت، دوای شانزە ساڵ ئەبێت فڕێی بدەیت، چونكە ئیتر ئیش ناكات، بەهرەش ئەگەر ماوەیەكی دیاریكراو بەكارنەهێنرا، ئیتر ئەپووكێتەوە، ئیتر چۆن تا چل ساڵی بەهرەیەك ئیشی نەكردبێت كتوپڕ بەو بەهێزیەوە دەربكەوێت؟!
پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم) نە ئیشی بە خۆدەرخستن و شاعیرێتی هەبووە، نە رۆژێ لە رۆژانیش بیری لێ كردوەتەوە، ئەو پێغەمبەرایەتیەی كە ناحەزانی بە شاعیرێتی وەسفیان دەكرد، رۆژێك لە رۆژان بە خەیاڵی پێغەمبەری خوادا نەهاتووە، وەك خوای گەورە دەفەرموێت (وَمَا كُنْتَ تَرْجُو أَنْ يُلْقَى إِلَيْكَ الْكِتَابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ ظَهِيرًا لِلْكَافِرِينَ) (القصص: ٨٦). (تۆیش ئەی محمد هەرگیز بەتەمای ئەم قورئانە نەبوویت بۆت بنێررێ، بەڵام رەحمەتی پەروەردگاری تۆ وای خواست، بێ بڕواكان پێیان خۆش بوو كە پەیامبەر نەرمیەكیان نیشان بدات لەگەڵ خواكانیاندا، جا خواش فەرمووی: سا تۆش هەرگیز پشتیوانی لە كافرو بێ بڕوایان مەكە)، هەروەها دەفەرموێت (وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ) (العنكبوت: ٤٨)، (هەرگیز لە پێش ناردنی ئەم قورئانەدا تۆ هیچ كتێبێكت نە خوێندۆتەوە و بەدەستی خۆیشت هیچ نامەو كتێبێكت نەنووسیوە، ئەگەر خوێندەوار بوویتایە ئەو دەمە ناهەق بێژەكان دەكەوتنە گومانەوە لە خۆت و لە قورئان).
جا بهێننە بەرچاوتان ئەگەر شاعیرێكی ناسراوی ئەو سەردەمە ببوایە بە پێغەمبەر، خەڵكی چییان ئەوت؟ گومانی چی ئەبرا؟ ئەیانوت هەر لە منداڵیەوە خۆی بۆ ئامادە كردووەو سەرقاڵی ئەم شتە بووە، بەڵام كەسێك دەبێتە پێغەمبەر لە تەمەنیدا شیعرێكی نەوتووەو نەخوێندەواریش بووە، بۆ سەلماندنی ئەوەی پەیامەكەی وەحیە، تەحەددای هەموویشیان ئەكات كە بتوانن شتێ وەك قورئان بهێنن، واتە چۆن ئەو هەموو شاعیرە قبووڵی ئەو تەحەددایەیان ئەكرد و یەكێكیان نەبوو بەرەنگاری ببێتەوەو بڵێت من ئەتوانم لە تۆ بەهێزتر بم و جوانتر بڵێم، تەحەددایەك زۆر راشكاوانەو لەوپەڕی بێباكیدا (أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ) (هود: ١٣)، (یان دەڵێن: موحەممەد خۆی ئەم قورئانەی هەڵبەستووەو داویەتە پاڵی خوا؟! پێیان بڵێ: جا ئەگەر ئێوە ئەو قورئانە بەدرۆو هەڵبەسراو دەزانن، دەسا فەرموون ئێوەش دە سوورەتی هەڵبەستە –وەك خۆتان دەڵێن- وەكو ئەو بهێنن كە لەهەموو روویەكەوە وەكو ئەو وابن، هەركەسیش دەتوانن –بێ لەخوا- بانگی بكەن بۆ هاوكارییتان ئەگەر ڕاست دەكەن دەڵێن ئەم قورئانە درۆو هەڵبەستراوە)، (وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ) (البقرة: ٢٣)، (ئەگەر سەبارەت بەو قورئانەی ئێمە ناردوومانەتە سەر بەندەی خۆمان موحەممەد ئێوە دوودڵ و بەگومانن: ئاخۆ راستە یان نا؟ سا دەی هەوڵ بدەن هیچ نەبێ بچووكترین سوورەتێك وەك ئەو بێنن، بۆ ئەوەش شایەدو هاوباوەڕەكانتان، ئەوانەی وا لەكاتی تەنگانەدا پەنایان پێدەبەن -بێجگە لەخوا- بانگ بكەن ئەگەر ئێوە راست دەكەن كە دەڵێن موحەممەد خۆی هەڵیبەستووە).
جا ئەگەر ئەم هەموو تەحەددا قورئانیانە نەبوونایە، تۆمەت سازانی ئەمڕۆ ئەیانوت شاعیرانی زوو زۆر لە ئاستێكی بەرزتری شیعریدا بوون و بە عەیبەیان زانیوە وەڵامی بدەنەوە، هەر موحەممەد رووی نەهاتووە بەرەنگاریان ببێتەوە، بەڵام ئەم تەحەددایە هەر لە سەرەتاوە هەموانی دەمكوت كرد لە تۆمەتی لەو چەشنە، هەروەها پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كەسێكی دەسەڵاتدار نەبوو هەتا بوترێت شاعیرەكان لەوە دەترسان وەڵامی تەحەدداكەی بدەنەوە خێرا بكوژرێن، بەڵكو تەنها پێویستی بە قەصیدە یان چەند قەصیدەیەك ئەكرد هەتا ئەو تەحەددا گەورەیە وەڵام بدەنەوە، بگرە چەند دێڕێ بەس بوو لە بەرامبەر سوورەتی كەوسەر یان سوورەتی ئیخلاصدا بیڵێن:
(إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ (1) فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ (2) إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ (3)) (الكوثر: ١ - ٣).
(قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (1) اللَّهُ الصَّمَدُ (2) لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ (3) وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ (4)) (الإخلاص: ١ - ٤).
بەڵكو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زیاتر روونكردنەوە دەدات بەو خەڵكەو تێیاندەگەیەنێت كە ئەو هەتا نەبووە بە پێغەمبەر شتێكی لەو چەشنەی نەوتووە، خۆ ئاسانترین رێگە ئەوەبوو بڵێت من شاعیرێكی بەهێزم و ئێستاش وا بوم بە پێغەمبەر و رێی راستتان نیشان ئەدەم، مافی هەژاران دەدەم و حەقی ستەملێكراوان وەردەگرمەوە، چاكسازی كۆمەڵایەتی دەكەم ..هتد، كەسی بەهێز و ناسراو و زانا و جێمتمانەش زیاتر جێی باوەڕی خەڵكە بۆ هەر بانگەشەیەك هەتا كەسێكی ئاسایی، بەڵكو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوەشی پێ گەیاندن كە ئەمەش ئێستا دەیڵێت ویستی خوای لەسەرەو پەیامی خوایەو ئەگەر خوا نەیویستایە نەیدەتوانی بیڵێت، (قُل لَّوْ شَاء اللهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلاَ أَدْرَاكُم بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُرًا مِّن قَبْلِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ) (یونس: ١٦)، (بڵێ: ئەگەر خوا ویستبای نەم دەتوانی ئەم قورئانەشتان بۆ بخوێنمەوە خوایش فێری نەدەكردن، بێگومان من تەمەنێكی زۆرم لەناوتاندا بردەسەر "بەر لەهاتنی ئەم قورئانە" چاكیش دەمناسن ئەر جارێ درۆیەكم هەڵبەستبێت، یان توانیبێتم بەشێ لە قورئانتان بۆ بێنم، دەسا بۆ ژیری بەكار ناخەن و ژیر نابن؟ چونكە ئەگەر من خۆم دامهێنابا، هەر لەسەردەمی لاوییدا دامدەهێنا).
پەراوێزەكان:
1- رواه الحاكم في المستدرك على الصحيحين و قال على شرط البخاري و وافقه الذهبي.
2- الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 219-222.