نامش معاویه بن صخر بن حرب اُمیّه است ، پنج یا هفت یا سیزده سال قبل از نزول وحی بدنیا آمده و روایت بهتر این است که پنج سال قبل از نزول وحی متولد شده است.
معاویه برادرزن پیامبر(ﷺ) بود، زیرا ام حبیبه دختر ابوسفیان همسر پیامبر(ﷺ) بود.
درباره زمان مسلمان شدنش اختلاف نظر وجود دارد، واقدی می گوید معاویه بعد از صلح حدیبیه مسلمان شد، اما مسلمان شدن را مخفی کرد و تا زمان فتح مکه آن را برهمگان آشکار کرد.
ابن سعد طبق روایتی میگوید: معاویه گفته بعد از صلح حدیبیه قلبا به اسلام علاقمند شدم و این موضوع را با مادرم در میان گذاشتم، مادرم گفت: مواظب باش بر خلاف میل پدرت کاری انجام ندهی، به همین خاطر من مسلمان شدنم را ازهمه مخفی کردم، به خدا سوگند زمانی که پیامبر(ﷺ) حدیبیه را ترک کرد، من به او ایمان آورده بودم ، وقتی بعد از حدیبیه زمانی که به عمره و به مکه بازگشت ، من مسلمان بودم و پدرم هم از ایمان آوردن من به اسلام مطلع شده بود، روزی به من گفت: برادرت از تو بهتر است چون او برروی دین من است، به همین خاطردرفتح مکه مسلمان شدنم را آشکار کردم و پیامبر(ﷺ) از من استقبال کرد و من نیز بعنوان کاتب در خدمت ایشان بودم.
معاویه یکی از شرکت کنندگان غزوه حُنین بود.
عبدالرحمن بن ابی عُمیره میگوید: پیامبر(ﷺ) به معاویه فرمود ( خداوندا اورا جزء هدایت شوندگان و هدایت کنندگان قرار بده و وسیله ای باشد جهت هدایت مردم)
پیامبر(ﷺ) معاویه بن ابوسفیان را بعنوان نویسنده در نزد خودش قرار داد.
در زمان خلافت عمربن خطاب معاویه به عنوان والی شام انتخاب شد.
معاویه در زمان خلافت عثمان بن عفان نیز در همان جایگاه خود باقی ماند و همچنان والی شام بود.
در سال بیست و هفتم هجری معاویه برای اولین بار در بین همه مسلمانان به جنگ دریایی رفت و پیروزی بزرگی را کسب کرد.
زمانیکه عثمان شهید شد، بیعت خلافت به علی بن ابوطالب داده شد، اما مشکل اصلی این بود که مسلمانان به او بیعت نداده بودند، معاویه و مردم شام بیعت نکردند و در شام ماندند ، تنها دلیلشان انتقام از قاتلین خلیفه قبلی بود.
بهرحال این موضوع موجب برپا خواستن فتنه ایی عظیم شد که قلب همه مسلمانان را به درد آورد و تا به امروز نیز تبدیل به سلاحی شده که دشمنان اسلام و تاریخ اسلام و اصحاب از آن استفاده میکنند.
ابن کثیر میگوید: بعد ازبه قتل رسیدن عثمان هرآنچه که در بین معاویه و علی بن ابوطالب رخ داد، اختلاف نظر برسر رای و اجتهاد بود، حق و راستی هم با علی بود، با توجه به نظر اکثر علمای دینی معاویه نیز دلایل خاص خود را داشته، احادیث صحیح هم مسلمان بودن هردو طرف را تأیید می کنند.
بعد از شهادت علی بن ابوطالب، مسلمانان با حسن بن علی بیعت کردند.
حسن بن علی در دوران خلافتش تصمیم گرفت که با معاویه صلح کند و به توافق رسیدند و حسن خلافت را به معاویه واگذار کرد.
بعد ازآن، معاویه نسبت به دولتش اطمینان پیدا کرد و فتوحات زیادی را بدست آورد و مسلمانان از همه جنبه های زندگی پیشرفت های زیادی کردند.
سرانجام در ماه رجب سال شصت هجری معاویه براثر بیماری فوت کرد، مدت خلافتش هم نوزده سال و سه ماه بود.