نامش زید بن ثابت بن ضحاک بن زید است، از انصار و از خزرجیان است، وی یکی از اصحاب بزرگ پیامبر(ﷺ) بوده و از نویسندگان وحی بوده و مدتی مفتی مدینه بود و یکی از قاریان بزرگ قرآن کریم بود است.
هنگامی که پیامبر(ﷺ) به مدینه هجرت کرد، زید مسلمان شده بود ، آن زمان پانزده سال سن داشت.
زید می گوید: هنگامی که به خدمت پیامبر(ﷺ) رفتم تازه به مدینه آمده بودند، به ایشان گفتند: ای پیامبرخدا (ﷺ) این نوجوان بنی نجّار بیشتر از سیزده سوره از قرآن را حفظ کرده است، پیامبر(ﷺ) تعجب کرد و فرمودند: (ای زید، نوشتن یهودیت را یاد بگیر، زیرا به خداقسم من به کاتب یهودی اعتماد ندارم )، من نیز به نزد آنها رفتم تا نوشتن را یاد بگیرم، پانزده شب طول نکشید، که به خوبی یاد گرفتم و نامه آنها را به خوبی می خواندم و هنگامی که نامه ایی برای پیامبر(ﷺ) می فرستادند من می خواندم و اگر پیامبر(ﷺ) می خواستند به آنها پاسخ دهند، من نامه را می نوشتم .
هنگامی که غزوه بدر رخ داد، زید می خواست در آن غزوه شرکت کند، اما پیامبر(ﷺ) بدلیل کم سن و سال بودنش به او اجازه مشارکت نداد، در غزوه اُحد نیز برای شرکت کردنش نظرات متفاوتی وجود دارد، اما شکی وجود ندارد که در غزوه های خندق و غزوه های بعدی شرکت داشت.
زید گاهی اوقات به خدمت پیامبر(ﷺ) می رفت و برای ایشان قرآن تلاوت می کرد.
زید می گوید: من همسایه پیامبرخدا(ﷺ) بودم ، زمانی که برای ایشان وحی نازل می شد شخصی را بدنبال من می فرستاد ، من هم وحی را برای ایشان می نوشتم، اخلاق پیامبر(ﷺ) طوری بود که اگر ما در مورد دنیا صحبت می کردیم ایشان نیز با ما در مورد دنیا صحبت می کرد ، اگر در مورد قیامت هم صحبت می کردیم ایشان نیز در مورد قیامت صحبت می کرد ، اگر در مورد خوردن صحبت میکردیم ایشان نیز درباره خوردن با ما صحبت می کردند.
زید در زمان ابوبکر صدیق کاتب خلیفه بود ، همزمان در جهاد نیز شرکت می کرد، در جنگ یمامه شرکت کرد و زخمی شد .
زید همچنین در دوران خلافت ابوبکر صدیق مسئول جمع آوری قرآن کریم بود ، وظایفش را به خوبی انجام داد .
در زمان خلافت عمر بن خطاب نیز کاتب خلیفه بود .
هنگامی که عمربن خطاب به حج می رفت، زید را جانشین خود می کرد تا مسئولیت شهر مدینه را برعهده بگیرد تا زمانی که از سفر بازمی گشتند، همچنین اگر برای هر کار دیگری از مدینه خارج می شد زید را در جای خود قرار می داد.
عمر بن خطاب زید را در مدینه نگه داشته بود تا برای مردم فتوا بدهد، بخصوص هر مسئله ای مربوط به واجبات و خواندن قرآن و عدالت و فتوادادن بود، هم عمر و هم عثمان نیز اجازه نمی دادند کسی جلوی زید بیفتد.
بعد از خلافت عمر، هنگامی که عثمان بن عفان به حج خانه خدا می رفت، زید را بعنوان جانشین خود در مدینه قرار می داد تا زمانی که باز می گشت ، همچنین عثمان بن عفان زید را مدیر بیت المال تعیین کرده بود.
عثمان بن عفان خواست خواندن قرآن گوناگون نباشد و مشکلی بوجود نیاید، به همین دلیل زید و چند نفر دیگر را تعیین کرد تا به یک شیوه قرآن را بنویسند و روشهای نوشته شده دیگری که در میان مردم رواج داشت جمع آوری کنند، سرانجام چند نسخه از آن را نوشتند و به سرزمین های گوناگون جهان اسلامی فرستاد.
در مورد سال وفات زید، چند نظر متفاوت وجود دارد، که عبارتند از سال چهل و پنج هجری ، چهل و شش هجری ، پنجاه و یک هجری ، پنجاه و پنج هجری و پنجاه و شش هجری بازگو شده است .