یار محبوب پیامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) و جزء اولین دسته مسلمانان مکه بود که در هر دو هجرت حبشه و مدینه شرکت کرد، دو مرتبه داماد پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) شده و بعنوان فردی بخشنده در راه خدا شناخته شده بود و جزء کسانی بود که پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)به او وعده بهشت داده بودوسومین خلیفه پیامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)است.
نامش عثمان بن عفان بن ابوالعاص بن امیه قوریشی اُموی است.
به او ذی النّورین می گفتند یعنی دارای دو روشنایی، بخاطر اینکه دو دختر از دختران پیامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)را به همسری اختیار کرده بود.
شش سال بعد از واقعه عام الفیل بدنیا آمد ، یعنی سنش از پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)کمتر بود.
ابتدا با رقیّه دختر پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) ازدواج کرد و در خوشی و سختی شریک هم بودند، با هم به حبشه هجرت کردند و بعد از حبشه که برگشتند باهم به مدینه هجرت کردند و در مدینه تا زمان فوت رقیّه در اوایل جنگ بدر کنار هم بودند.
پس از مدتی دختر دیگر پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) به نام اُم کلثوم را عقد کرد، اما ایشان نیز در سال اول هجرت وفات کرد.
عثمان بن عفان توسط ابوبکر صدیق مسلمان شد .
حَکَم که عموی عثمان بود او را در خانه با طناب می بست و می گفت به خدا قسم تا به دین وآئین پدرانت برنگردی تو را آزاد نمی کنم ،عثمان هم در جواب می گفت به خدا سوگند دست از این دین که انتخاب کرده ام برنمی دارم. وقتی که حکم دید عثمان بسیارجدی است بر روی دینش او را آزاد کرد.
عثمان در بیشتر غزوه ها شرکت کرد ، در صلح حدیبیه هم نماینده پیامبر بود که نزد قریش برود، بعدا شایعه شد که عثمان کشته شده ، به همین خاطر پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) جهت انتقام خون عثمان از اصحابش بیعت رضوان گرفت.
پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) وقتی که قصد جنگ تبوک را داشت ، از مردم خواست که جهت تهیه تجهیزات جنگی و سایل مورد نیاز مسلمانان کمک مالی جمع کنند، این بود که عثمان بن عفان از همه بیشتر کمک کرد ، بعدا رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمودند (از این بعد عثمان هر کاری که انجام دهد مؤاخذه نمی شود) .
عایشه می گوید پیامبر خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به عثمان فرمود (ای عثمان ممکن است خداوند لباسی را بر تن تو بپوشاند ، پس منافقین اگر خواستند لباس را از تنت در بیاورند آنرا در نیاور تا نزد من میرسی، سه مرتبه این جمله را تکرار کرد).
زید می گوید یک بار پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) من را به بازار فرستادند و فرمودند ( برو تا به بازار میرسی و عثمان را می بینی که در حال خرید و فروش است، بگو پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) سلام می رساند و بگو پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) مژده بهشت را به تو می دهد بعد از ناراحتی سخت).
عثمان بن عفان در دوران خلافت ابوبکر یکی از یاران نزدیک ایشان بود، زمانی که ابوبکر صدیق به عنوان امام به حج رفتند، عثمان را به عنوان مسئول امورات مدینه تا زمان بازگشت خودش قرار داد. در زمان حضرت عمر نیز عثمان یکی از یاران نزدیک ایشان بود و خلیفه در مسائل مهم با ایشان مشورت می کرد، همانطور که در فتوحات عراق با او مشورت کرد.
بعد از شهادت عمر بن خطاب ، شورایی تشکیل داده شد و عثمان به عنوان خلیفه برگزیده شد و مردم با او بیعت کردند.
از مهم ترین دستاوردهای خلافت عثمان می توان به موارد زیر اشاره کرد:
جمع آوری قرآن و یکسان نمودن شیوه های خواندن آن که توسط گروهی کارشناش انجام شد،
اهمیت دادن به احادیث از شخص خلیفه به پایین،
آبادنی و ساخت و ساز :( کندن چاه آب، بزرگ کردن مسجد پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) و مسجد الحرام ، ساخت مساجد در جاهای مختلف ،کانال های آبیاری) .
سرکوب کردن مرتدین و از بین بردن انواع تهدیدها که بر روی سپاه اسلام انجام می شد که عبارت بود از اتحاد دو دولت ساسانیان و بیزانسی ها از هر دو طرف شرق و غرب سپاه مسلمانان تهدید می کرد.
حمله به قسمت های برون مرزی دولت اسلامی جهت ریشه کن کردن سرچشمه های هجومی به مسلمانان و اجرای سیاست پیشروی بجای دفاع و عقب نشینی ، بعنوان نمونه:( فتح مرو ، ارمنستان، ترابلوس شام ، جزیره قبرس ، فتوحات جنوب آفریقا ، فتح نُبه ، فتح اندلس ).
ترویج دین اسلام در سرزمین های فتح شده تا کم کم آن مناطق هم به سرزمین های اسلامی اضافه شود و بجای اینکه باعث دردسر شوند به نیروی پشتیبان دعوت اسلام و فتح مناطق اطراف تبدیل شوند،
پیروی از روش جدید نیروی سربازی در میان سپاه اسلامی که شامل کشتی های اسلامی می شد.
در زمان عثمان ، گروهی بنام سبأیان به رهبری عبدالله بن سبأ که فردی یهودی بود به دشمنی با خلیفه برخواستند و جنگ و آشوب زیادی را در منطقه بپا کردند و دهها بهانه پیداکردن به قصد کشتن خلیفه ، تا اینکه بعد از چهل روز محاصره خانه خلیفه و در ماه ذی الحجه به خلیفه حمله کردند و را به شهادت رساندند.