هدف و غَرَض از نماز چیست؟ چرا فرائض و نوافل باید پیوسته از سوی بندگان، به جای آورده شوند؟ هدف از نماز خواندن - بنا بر قرآن - به یاد خدا بودن است. نماز باید وسیله‌ی تقرّب به خدا باشد و نمازگزار را به یاد خدایش بیندازد. خدای بزرگ به موسی (ع) امر می‌کند: «وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِذِكۡرِيٓ[1]: و نماز برای یاد کردن من، به پا دار». باید نماز ما را یاد خدا بیندازد و ما را به او نزدیک‌تر سازد و به مثابه یک «شارژر معنوی» عمل کند! باید نماز موجب گردد در «شبکه‌ی ایمانی» همیشه در دسترس باشیم و اگر ملائکه یا اهل آسمان با ما تماس گرفتند، خارج از محدوده‌ی آنتن‌دهی قرار نگیریم! مادام که انسان به نماز به عنوان وسیله‌ی «ذکر پروردگار» نیاز دارد، باید از عوامل سرگرم کننده و غفلت‌آور در خلالِ نماز برحذر باشد. به این جهت توصیه شده است که مساجد، ساده و عاری از نقش و نگار باشند. فرش‌های مساجد و لباس نمازگزار هم باید ساده و بدون نقش و نگار و علامت باشند. یکی از اصحاب به نام «ابوجَهم[2]» پیراهنی را که علائمی روی آن بود، به پیامبر (صلى الله عليە وسلم) هدیه داد. هنگام نماز، علائم روی پیراهن توجه پیامبر (صلى الله عليە وسلم) را به خود جلب کرده بود لذا بعد از اِتمام نماز فرمودند: «إذهَبوا بِخَمیصَتی هذهِ إلی أبی‌جَهمٍ و ائتونی بِأَنبِجانِیَّةِ أبی‌جَهمٍ فَإنَّها ألَهَتنی آنِفاً عَن صَلاتی[3]: این پیراهنم را ببرید و به ابوجهم پس بدهید و اَنبِجانی‌اش[4]‌ را برایم بیاورید چون [نقش‌های این پیراهن] لحظه‌ای مرا از نمازم غافل ساخت». اُمّ المؤمنین «عائشة» در روایت دیگری از «ابوداود» می‌گوید: «أخَدَ کُردِیّاً کانَ لِأَبی جَهم[5]: یک دست لباسِ کُردی ابوجَهم را گرفت». به هر حال پیامبر (صلى الله عليە وسلم) لباسی را در نماز می‌پوشیدند که علامت‌دار و جذّاب نباشد. «بُخاری» در ادامه‌ی همان حدیث، روایت می‌کند که پیامبر (صلى الله عليە وسلم) فرمودند: «کُنتُ أنظُرُ إلی عَلَمِها و أنا فی الصَّلاةِ فَأخافُ أن تَفتِنَنی: من هنگام نماز به نقش‌های آن می‌نگریستم و ترسیدم که آن نقش‌ها دچار فتنه‌ام کنند». ملاحظه می‌فرمایید که پیامبر (صلى الله عليە وسلم) نخواسته‌اند در نماز از لباسی استفاده بکنند که نقش و نگار داشته باشد و جلب نظر کند.

هم چنین پیامبر خدا (صلى الله عليە وسلم) فرموده‌اند: «إذا نَعَسَ أحدُکُم فی الصَّلاةِ فَلیَنَم حتّی یَعلَمَ ما یَقرأ[6]: اگر کسی از شما در نماز چُرت زد، بخوابد تا بداند چه می‌خوانَد». یعنی «نماز شب[7]» (قیام اللیل) را نباید با خواب آلودگی خواند تا نمازگزار بداند چه می‌گوید و لذا بهتر است قدری بخوابد و مجدداً برای نماز برخیزد.

قاعدتاً باید هنگام نماز یک حالت شبه مرگ پیدا کنیم و حواس ظاهریمان از فعالیّت بیفتند و جنبه‌ی روحانی در ما قوّت بگیرد. از این رو است که مأمور شده‌ایم برای نماز، مسواک بزنیم تا بوی دهانمان مطبوع باشد و ملائکه را ناخوش نیاید. تکان دادن دست و خوردن در نماز هم منع شده است تا حواسمان کاملاً جمع باشد و با تمام وجود ارتباطمان را با خدای بزرگ حفظ کنیم. نباید هیچ غیر خدایی را به ذهن و دلمان خطور نماید و یا اجازه دهیم که چیزی ما را به خود مشغول دارد و تمرکز و خشوعمان را برهم زند. اگر نماز با خشوع و آگاهی اقامه نگردد، تدریجاً تبدیل به «عادت» و عمل «روتین» می‌شود چنان که نمازگزار هنگام نماز دلش در جایی دیگر خواهد بود و به امور دنیوی مشغول می‌گردد و اصلاً نمی‌داند چه می‌گوید و با چه کسی سخن می‌گوید! درست مثل کسی که برای اصلاح موی سرش روی صندلی سلمانی می‌نشیند و دقایقی بعد کار تمام می‌شود و می‌رود! نباید اجازه داد نماز تبدیل به عادت و یک کار تکراری بشود. نقل کرده‌اند «ابوعبداللّه نباجی[8]» در نماز جماعت ظهر شهر «طرسوس» امامت می‌کرده است و در خلال نماز فریاد «النَّفیر ... النَّفیر» بلند می‌شود و اغلب نمازگزاران نمازشان را رها می‌کنند و می‌روند اما او هم چنان به نمازش ادامه می‌دهد. بعد از نماز او را به جهت اهتمام ندادن به فراخوان جِهاد و کوتاه نکردن نماز، به جاسوسی متهم می‌کنند! نباجی در پاسخ آنها می‌گوید: «ما حَسبِتُ أنَّ أحَداً یَکونُ فی الصَّلاةِ فَیَقَع فی سَمعِهِ غَیرَ ما یُخاطِبُهُ اللّهُ عَزَّ وَ جلَّ: من تصور نکرده‌ام کسی در نماز باشد و جز سخن خدا را بشنود». متأسفانه همتای «ابوعبداللّه نباجی» در دنیای ما به قدری کم است که به عنوان ضرب‌المثل از او یاد می‌کنیم! اگر رباطی (Robot) به شکل یک انسان بسازند و برای او برنامه‌ی نمازهای فریضه و نافله را طراحی کنند، نمازها را بسیار بهتر و دقیق‌تر از اغلب ما می‌خوانَد! نماز خواندن بسیاری از ما شبیه به نماز یک رباط است! چون از حضور قلب و تأمّل در معانی و خشوع، تهی است!

   «بشنو از اخبارِ آن صدرِ صُدور:              لا صَلاةَ تَمَّ إلاّ بِالحُضور»

در نماز باید «قلب» با «قالب» همراه و هماهنگ باشد! اگر ما از نمازهایمان لذّت نمی‌بریم به آن جهت است که دل با جوارح همراهی نمی‌کند ... و شور و شوقی در کار نیست ... دیدار و گفتگویی قلبی با پروردگارمان صورت نمی‌گیرد ... چه بسا به یاد هر کسی جز خدا می‌افتیم! و اصلاً نمی‌دانیم در نماز چه می‌گوییم! در آن اوایل که نوشیدن شراب تحریم شد، به خاطر این بود که نمازگزاران مست نباشند و بدانند در نماز چه می‌گویند! خدای متعال خطاب به مؤمنان فرمودند: «يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَقۡرَبُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنتُمۡ سُكَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَعۡلَمُواْ مَا تَقُولُونَ[9]: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که مست هستید، به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می‌گویید». اما جالب این جا است که ما نخورده مستیم و نمی‌دانیم در نماز چه می‌گوییم! راستی فرق ما و مستان در هنگام نماز خواندن در چیست؟! رفع تکلیف نماز از دیوانگان هم به آن جهت است که اگر نماز بخوانند، نمی‌فهمند چه کار می‌کنند! حکایت کرده‌اند که روزی «مجنون» در پی سگِ «لیلی» برای یافتن نشانی اقامتگاه لیلی می‌رفت. بر سرِ راه او عده‌ای نماز به جماعت می‌خواندند و مجنون ناخودآگاه از مقابل آنها گذشت. هنگام بازگشت از او در مورد ماجرا سؤال ‌کردند. مجنون گفت: شما از کجا باخبر شدید؟ پاسخ دادند: ما در حالِ نماز خواندن بودیم. مجنون گفت: من چنان در عشق لیلی غرق بودم که شما را ندیدم اما شگفتا که شما در نماز و دیدار خدا بودید و حواستان به من بود!

نمازی که ما را به یاد محبوب حقیقی نیندازد و اغیار را به فراموشی نسپارد، سخت علیل است و به علاج نیاز دارد! ما نیازمند بازنگری و تصحیح نمازهایمان هستیم ... باید نمازهایمان را به گونه‌ای اقامه نماییم که نور چشمانمان باشند!