در این فصل پایانی می‌خواهیم خلاصه و نتیجه‌ی مطالب قبلی را ارائه دهیم و بگوییم آیا پیامبر خدا ﷺ مطابق برنامه غذا خورده‌اند؟ چه خورده‌اند و چقدر خورده‌اند و چه وقت غذا خورده‌اند و چگونه و با چه هدفی غذا خورده‌اند؟

پیامبر خدا ﷺ طبق برنامه غذا خورده‌اند و در مقدّمه گفتیم همان‌ گونه که آن حضرت خودسرانه سخن نگفته‌اند و تمام سخنانشان تحت نظارت وحی بوده است، خوراک ایشان نیز طبق یک برنامه‌ی خاص و با رهنمود خدای متعال بوده است. خدای متعال آفریدگار انسان‌ها است و مسلّماً او بیش‌تر و بهتر از هر کس دیگری انسان‌ها را می‌شناسد و مفید‌ترین غذاها را برای پیامبر خود و سایر بندگانش انتخاب می‌کند.

پیامبر خدا ﷺ بر اساس نیاز، غذا خورده‌اند و غذای اضافی و غیرلازم نخورده‌اند و چیزی خورده‌اند که برای بدن، ضروری باشد و صرفاً لذّت را مدّنظر نداشته‌اند و غذای ایشان به فراخور نیاز بدن بوده است.

غذای پیامبر خدا ﷺ پیش از هر چیز با هدف پیشگیری بوده است نه درمان و لذا در این جا خوراکی‌هایی را که با هدفِ درمان به کار برده‌اند – مانند «قُسط هندی»[1] (Saussurea costus)- مطرح نکرده‌ایم. آن موارد به سیستم درمان ربط پیدا می‌کنند و ما به یاری خدا جداگانه درباره‌ی آنها بحث خواهیم کرد.

پیامبر خدا ﷺ به خوراکی‌هایی اهمیّت داده‌اند که به سهولت یافت می‌شده‌اند و بیش‌ترین فایده و انرژی‌زایی را برای بدن داشته‌اند مانند: خرما، حلوا، عسل، شیر و سرکه. اینها اغلب مواد مورد نیاز بدن را دارند و انرژی فراوانی برای انجام فعالیت‌های روزانه، تأمین می‌کنند. آن حضرت خوراکی‌های دیگری - مثل هندوانه، خیار چنبر و شربت مویز - نیز به عنوان مکمّل آنها مصرف کرده‌اند.

پیامبر خدا ﷺ بیش‌تر به خوراکی‌های آبدار اهمیّت داده‌اند و به خوراکی‌های خشک، کم‌تر اهتمام ورزیده‌اند. آن حضرت نان خشک را هم در سرکه یا آبگوشت می‌خیسانده‌اند و حتی میوه‌ها را هم به صورت خشک، مصرف نمی‌کرده‌اند. تنها میوه‌ی خشکی که مصرف کرده‌اند، «مویز» بوده است البته مویز خشک را هم داخل آب می‌ریخته‌اند و شربت آن را می‌خورده‌اند. هضم خوراکی‌های آبکی، آسان است و ایجاد چاقی نمی‌کنند.

غذاهای پیامبر ﷺ سرشار از الیاف یا «فیبر» بودند. خوراکی‌های فیبردار، انسان را از کولونیت و افزایش کلسترول و سنگ صفرا و چندین بیماری دیگر حفظ می‌کنند.

غذاهای آن حضرت حاوی کلسیم فراوان بوده‌اند که برای استحکام دندان و استخوان‌های بدن لازم است.

در تغذیه‌ی پیامبر ﷺ به سلامت دستگاه‌ گوارش، توجه بسیار شده است و غذاهای ایشان برای کولون و فرایند هضم مفید بوده‌اند. آن حضرت، برای جلوگیری از ابتلاء به یبوست غالباً خوراکی‌های نرم و آبدار و با حجم کم خورده‌اند و اگر خوراکشان یبوست‌زا بوده باشد، حتماً همراه آن یک خوراکی نرم دیگر خورده‌اند تا اثر آن را خنثی سازد. با این تدابیر، فرآیند هضم غذا، آسان‌تر و جذب انرژی غذا‌ها سریع‌تر می‌شود و پس‌مانده‌ی غذاها به مدّت زیاد در بدن باقی نمی‌نماند. به این جهت اصحاب او چربی دور شکم نداشته‌اند و شکم‌گنده‌گی در جامعه‌ی اسلامی، رایج نبوده است.

غذاهای آن حضرت تصفیه‌کننده‌ی کبد بوده‌اند و از ته‌نشین شدن چربی بر روی کبد و تشکیل سنگ صفرا جلوگیری می‌کرده‌اند و در کلّ، چربی‌های داخل شکم را کاهش می‌داده‌اند و در نتیجه دچار آنژین قلبی و سکته و درد سینه و اسپاسم عضلات و فشارخون نشده‌اند.

در تغذیه‌ی آن حضرت، پیشگیری از بیماری‌های طولانی مدت مثل دیابت و فشار خون و سرطان و پیر شدن و ضعف بدنی لحاظ شده است و از این رو، علائم پیری در آن حضرت تا زمان وفات بروز نکرده است.

در تغذیه‌ی پیامبر خدا ﷺ عدم ابتلاء به بیماری‌های روانی نیز مدّ نظر بوده است و از آن نوعی درمان برای افسردگی و وسواس و تقویت حافظه، حاصل می‌گردد.

البته آن حضرت تمام این خوراکی‌ها را همزمان و در طول یک شبانه روز مصرف نکرده‌اند. ایشان برخی از خوراکی‌ها را هفته‌ای یک بار یا گاهی در ماه یک بار خورده‌اند و به عبارت دیگر آنها را جداگانه و در زمان‌های مختلف، مصرف کرده‌اند. گاهی آن حضرت در طول شبانه روز چیزی نخورده‌اند و هم چنان که خوردن غذای انرژی‌زا مهم است، گاهی پرهیز از خوردن هم می‌تواند بدن را از انواع ضرر‌ها و بیماری‌ها محفوظ نگاه دارد.

تغذیه‌ی پیامبر خدا ﷺ، متعادل بوده است و آن حضرت پاره ای از خوراکی‌ها را به حساب محروم ماندن از پاره‌ای دیگر از آنها، در اولویت قرار نداده است. عدّه‌ای با بهانه‌های مختلف خویشتن را از برخی از غذاها محروم می‌نمایند مثلاً می‌گویند ما گیاهخواریم و گوشت نمی‌خوریم و یا عدّه‌ای متقابلاً به خوردن گوشت بسیار علاقه دارند ولی ما دنباله‌رو پیامبر خدا ﷺ هستیم که خودشان را از هیچ یک از غذاهای حلال، محروم نمی‌کردند.

پاسخ این پرسش هم برای ما مهم است که «چه بخوریم»؟ خدای متعال در قرآن کریم فرموده‌اند: «يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰكُمۡ وَٱشۡكُرُواْ لِلَّهِ إِن كُنتُمۡ إِيَّاهُ تَعۡبُدُونَ[2]: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از نعمت‌های پاکی که به شما روزی داده‌ایم، بخورید و شُکر خدا را به جای آورید اگر او را بندگی می‌نماید». خداوند به ما اجازه داده است هر نوع خوراکی پاک را بخوریم اما این حُکم شامل تمام افراد و در هر زمان و به هر مقدار نمی‌شود. برخی از خوراکی‌ها حلال هستند اما مثلاً دیابتی‌ها نباید آن را بخورند ضمناً در خوردن خوراکی‌ها نیز نباید افراط کرد چون هدف مقرّر شده از خوردن آنها تحقق نمی‌یابد. هدف از مقرّر شدن غذا، نفع رساندن به بدن است ولی با پرخوری به بدن زیاد می‌رسد. برخی از خوراکی‌ها در اصل، حلال هستند اما با تغییراتی که در آنها ایجاد می‌شود، در لیست محرّمات قرار می‌گیرند. نمونه‌ی ساده‌ی آن انگور است که وقتی تبدیل به شراب گردد، حرام می‌شود.

«استاندارد» و «معیار کنترل کیفیّت» ما خوراک پیامبر خدا ﷺ است و در خصوص غذایی که با این استاندارد مطابقت داشته باشد، نگران نیستیم اما اگر این تطابق دست ندهد، ناگزیر خواهیم بود برای اطمینان از مطلوبیّت یک خوراکی‌، آن را به انواع فیلتر‌ها ارجاع دهیم.

باید در مورد خوراکی‌های وارداتی از کشورهای خارجی، تحقیق به عمل آوریم و ابتدا بدانیم محصول چه کشوری هستند؟ اگر محصول کشورهای غیر اسلامی باشند، حتماً باید از حلال بودنشان مطمئن شویم. چون آنها غالباً به حلال یا حرام بودن خوراکی‌ها اهمیت نمی‌دهند. به علاوه باید به ترکیبات و تاریخ انقضای مصرف آنها توجه داشته باشیم و بدانیم که آیا برای شرایط جسمی و حفظ تندرستی ما مناسب هستند؟ لذا نباید چیزی را بدون حساب و کتاب بخوریم بلکه باید در انتخاب خوراکی‌هایمان بسیار دقت نماییم.

مواد خوراکی و حتی آب درون ظروف پلاستیکی در اثر حرارت، دچار واکنش شیمیایی می‌شوند و ارزش خوراکی آنها از بین می‌رود و سمّی پدید می‌آید که منشأ انواع بیماری‌ها خواهد بود. بنابراین حتی الامکان باید خوراکی‌های طبیعی و تازه و کنسرو نشده و محلّی را مصرف کنیم.

پیامبر خدا ﷺ به نوشیدن آب و به ویژه آب خنک اهمیت بسیار می‌دادند و معمولاً آب را با خوراکی‌های مایع مخلوط می‌کردند و خوراکی‌هایی را بیش‌تر می‌پسندیدند که آب بیش‌تری داشتند و به منشأ و پاک بودن آب و روش نوشیدن آن نیز بسیار اهمیت می‌دادند.

روش غذا خوردن را هم باید از پیامبر خدا ﷺ یاد بگیریم که شامل: خوردن با دست‌های پاکیزه، خوردن در حالتِ نشسته، بسم اللّه گفتن، از جلو خود خوردن، عجله نکردن در خوردن، پرخوری نکردن، تنها غذا نخوردن، لقمه برداشتن با دست راست، الحمداللّه گفتن در پایان غذا است. از آن جا که تمام نعمت‌ها را خداوند به ما عطا کرده است، هیچ کس نباید نعمت‌هایی را که در اختیار دارد دستاورد زحمات خود بداند؛ نعمت‌ها عطیّه‌ی الهی هستند و انسان صرفاً برای دریافت آن متحمّل رنج می‌گردد. خدای متعال می‌فرمایند: «لِيَأۡكُلُواْ مِن ثَمَرِهِۦ وَمَا عَمِلَتۡهُ أَيۡدِيهِمۡۚ أَفَلَا يَشۡكُرُونَ[3]: تا از میوه‌ی آن بخورند در حالی که دستِ آنان در ایجادش هیچ دخالتی نداشته است؛ پس آیا شکر خدا را به جای نمی‌آورند؟». هم‌چنین می‌فرمایند: «أَفَرَءَيۡتُم مَّا تَحۡرُثُونَ. ءَأَنتُمۡ تَزۡرَعُونَهُۥٓ أَمۡ نَحۡنُ ٱلزَّٰرِعُونَ. لَوۡ نَشَآءُ لَجَعَلۡنَٰهُ حُطَٰمٗا فَظَلۡتُمۡ تَفَكَّهُونَ[4]: آیا درباره‌ی آن‌چه می‌کارید، اندیشیده‌اید؟ آیا شما آن را می‌رویانید یا ما می‌رویانیم؟ هرگاه بخواهیم آن را چنان به کاه در‌هم‌کوبیده مبدّل می‌سازیم که تعجّب نمایید».

نباید دستاوردهای علمی را معیار درستی تغذیه‌ی پیامبر قرار دهیم چون میزان درستی تحقیقات علمی، نسبی است و در بسیاری از موارد یک دستاورد علمی جدید با گذشت زمان، دستاوردهای قبلی را نفی می‌سازد. چنان که امروزه گفته می‌شود مصرف فلان چیز مفید است و فردا آن را زیان‌آور می‌دانند. اما آن چه را پیامبر خدا فرموده‌اند و یا انجام داده‌اند، حقیقت مطلق است و دچار تغییر و دگرگونی نمی‌شود چون آن حضرت از پروردگار خود رهنمود گرفته‌اند. بر اساس تحقیقات علمی تا دیروز «روغن حیوانی» را عامل ابتلاء به آنژین صدری و سکته و چاقی و انواع بیماری‌ها می‌دانستند و به «روغن گیاهی» اهتمام می‌ورزیدند اما اکنون دیدگاه آنها تغییر یافته است و روغن حیوانی را از روغن گیاهی بهتر می‌دانند.